Piękna Madonna Toruńska

To dzieło o ogromnym znaczeniu dla historii sztuki w Europie.

Historycy uważają słynną Piękną Madonnę Toruńską z ok. 1390 r. za jedną z przełomowych, najlepszych i najpiękniejszych gotyckich rzeźb Europy środkowej. Jednocześnie jest to najważniejsze dzieło sztuki w państwie krzyżackim, reprezentuje tzw. gotyk międzynarodowy, zwany też stylem pięknym lub gotykiem miękkim i jest jego najdoskonalszym przejawem i kwintesencją. Styl piękny był formułą elitarną, oficjalną, przyjętą przez bardzo wiele środowisk artystycznych całej Europy.

 

Istotą stylu pięknego była idealizacja twarzy, pełne wdzięku pozy i wystudiowane gesty postaci, miękkie i dekoracyjne opracowanie fałdów ich szat oraz ogólny liryczny nastrój przedstawień.

Piękna Madonna Toruńska, jako najwybitniejsze wytworzone przez "styl piękny" zjawisko należy do pierwszego dzieła w dziejach środkowoeuropejskiej sztuki, które odrębnością wyrazu i wysokim poziomem artystycznym konkurować może z wytworami zachodniej Europy.

 

Rzeźba jest najwybitniejszym dziełem anonimowego Mistrza Pięknej Madonny Toruńskiej, który najpewniej wywodził się z Pragi - skąd przybył do Torunia (?) - będącej wtedy jednym z najważniejszych europejskich ośrodków artystycznych.

 

Do fenomenu artystycznego, jakim w Europie przełomu XIV i XV w. stały się Piękne Madonny należy szereg wysokiej klasy rzeźb kamiennych, znajdujących się na terenach Czech, Moraw, Śląska, Austrii. Są to m.in. słynne Madonny: z Czeskiego Krumlowa, Pilzna, Wrocławia, Antwerpii, Stralsundu, Šternberka i in.
Wszystkie te rzeźby wykonane są z wapienia, tj., materiału, który warunkował w dużym stopniu pożądany w stylu międzynarodowym efekt miękkości, przestrzenność i światłocieniową głębię układów szat. Wszystkie są też nieduże - najwyższe sięgają niewiele powyżej metra (figura toruńska - 115 cm). Żadna jednak nie dorównuje artyzmowi Pięknej Madonnie Toruńskiej.

 

Dzieło toruńskie jednocześnie jest najlepszym świadectwem tego, że w okresie średnowiecznej świetności Torunia miasto to stanowiło najpotężniejszy w państwie krzyżackim ośrodek artystyczny i jeden z najpotężniejszych w środkowej Europie, związany z mecenatem mieszczańskim, w którym powstawały lub który zamawiał dzieła równające się poziomem z najwybitniejszymi osiągnięciami sztuki zachodnioeuropejskiej (zobacz też: Zabytki sztuki toruńskiej). Poza tym dowodzi, że istniało tu środowisko zdolne przyjąć i pojąć arystokratyczną elegancję sztuki zestawioną z naturalistyczną obserwacją oraz złożoność kryjących się pod jej formą treści teologicznych. 

 

Od ok. 1650 r. (o ile nie wcześniej) do sierpnia 1942 r. posąg znajdował się w kościele Świętojańskim na Starym Mieście w Toruniu, stojąc na - równie cennej - Konsoli z popiersiem Mojżesza (wprawdzie tuż przed wybuchem II wojny światowej władze polskie zabezpieczyły m.in. tę figurę i tryptyk św. Wolfganga ukrywając je w skrzyni na zakrystii, skąd 21 listopada 1939 r. okupacyjne władze niemieckie wróciły je na swoje miejsca). Następnie ukrywana (m.in. w kościołach w podtoruńskim Łążynie oraz w Grębocinie) przez władze niemieckie w obawie przed nadchodzącym frontem radzieckim Piękna Madonna Toruńska została w sierpniu 1944 r. wywieziona wraz z wieloma dziełami sztuki z Pomorza do Höhle Bösenburga koło Halle, gdzie składowana była w podziemnych komorach dawnego kamieniołomu i doczekała końca wojny (8 maja 1945 r.). Od kwietnia do czerwca znajdowała się pod opieką Amerykanów, którzy następnie zabezpieczając zrabowane przez Niemców i składowane tam dzieła przewieźli je do Central Collecting Point (CCP) w Marburgu, pozostawiając jednak (z niewiadomych przyczyn) skrzynię z... Piękną Madonną Toruńską. 4 lipca 1945 r. wschodnia część Niemiec, w tym Bösenburg koło Halle, została zajęta przez wojska radzieckie i do 1989 r. pozostawała w strefie wpływów Związku Radzieckiego. Piękna Madonna Toruńska została wywieziona z Bösenburga przez żołnierzy radzieckich najprawdopodobniej 4 marca 1946 r. do składnicy w Lipsku.

Na tym kończą się potwierdzone źródłowo informacje o losach rzeźby. Zgromadzone w Lipsku dzieła sztuki i książki (w liczbie ponad 50 tysięcy sztuk) zostały załadowane na pociąg wojskowy nr 176/1760, który 11 marca 1946 r. odjechał do Moskwy, dokąd przybył 18 dni później. Być może była wśród nich cenna rzeźba toruńska.

Do tej pory nie są znane powojenne losy Madonny, którą oficjalnie uznaje się jako zaginioną.

W 1957 r. jej kopię na podstawie fotografii oryginału wykonał z gipsu toruński artysta, Witold Marciniak. Stoi ona w nawie północnej Katedry Świętojańskiej.

 

Piękna Madonna Toruńska związana była z Konsolą z popiersiem Mojżesza. Konsola nie tylko stanowiła podstawę dla rzeźby, ale pełniła też rolę elementu przekazu teologicznego. Przekaz ten dodatkowo uzupełniony był drewnianym przedstawieniem Drzewa Jessego poniżej oraz dwiema figurami królów na konsolach, umieszczonych po bokach Madonny. Całość składała się na rozbudowany program, poświęcony idei Niepokalanego Poczęcia Marii.

W ten sposób Piękna Madonna Toruńska została opisana po raz pierwszy przez kanonika chełmińskiego, Jana Strzesza w czasie wizytacji bpa i podkanclerzego konoronego Andrzeja Olszowskiego w 1671 r. Z innego opisu wiadomo też, że stała w kościele Świętojańskim w 1650 r.

Nie wiadomo natomiast czy Madonna od początku przeznaczona była do takiego ołtarza i czy w ogóle do kościoła Świętojańskiego. Niektórzy badacze sugerują, że powstała dla lektorium franciszkańskiego kościoła Mariackiego na Starym Mieście w Toruniu, inni, że stanowiła wyposażenie kaplicy w toruńskim zamku krzyżackim.

 

 

Piękna Madonna Toruńska, będąca najlepszym przykładem funkcjonującego na przełomie XIV i XV w. w Europie środkowej międzynarodowego stylu pięknego łączy w sobie dwa zasadniczo przeciwstawne dążenia - idealizm i naturalizm.

Smukła, młoda dziewczyna, ukazana została w wyrafinowanym, pełnym wdzięku kontrapoście. Jej delikatna twarz o regularnym owalu i szlachetnych rysach jest pełna wewnętrznego uduchowienia i wręcz nierealnie piękna. Wąskie oczy mają regularny migdałowy krój, nos jest prosty, o małych skrzydełkach, usta drobne; wysokie czoło okalają dekoracyjne sploty jasnych włosów; dłonie są szczupłe, palce nienaturalnie wydłużone.
Madonna trzyma w ramionach równie piękne Dzieciątko, którego główka pokryta jest złotymi kędziorami, a twarzyczka o wielkich oczach - pełna skupienia.
Matka i jej kilkumiesięczne Dziecko skupieni są na sobie, zajęci jabłkiem, które Madonna podaje prawą dłonią, a Dzieciątko nieśmało je dotyka.
Uwagę widza zwracają mistrzowsko opracowane fałdy szaty Marii, układające się w bogate kaskady.

 

Cielesna uroda Marii, opisywana szeroko w traktatach teologicznych, jest wyrazem piękna duchowego, jakie powinno cechować Matkę Boga. Obfitość draperii płaszcza, zdolnego okryć i ochronić nie tylko samą Marię, jest niewątpliwie aluzją do idei Marii-Matki Miłosierdzia, która ze względu na Boże Rodzicielstwo ma szczególną łaskę wstawiennictwa u swego syna za grzeszną ludzkością. Domniemana biel płaszcza mogłaby być odniesieniem do barwy szat godowych zbawionych opisanych w "Apokalipsie", z kolei jego czerwień przywoływałaby kolor krwi przelanej przez Zbawcę.

Jabłko w dłoni Marii to tradycyjny atrybut, odwołujący się do teologicznego poglądu mówiącego o jej współudziale w akcie Zbawienia: Maria przekazuje owoc jabłoni niczym Nowa (Druga) Ewa Nowemu (Drugiemu) Adamowi. Jest to wyraźna aluzja do Ofiary na Golgocie. Gest ten oznacza przebaczanie i odpuszczenie grzechów ludzkości i jej Praojca (Adama) i Pramatki (Ewy), którzy pierwsi wbrew woli bożej sięgnęli i skosztowali owoc z Drzewa Poznania, sprowadzając na ród ludkzi Grzech Pierworodny. Jego skutki zniósł, zbawczą ofiarą z własnego życia złożoną na Drzewie Krzyża Chrystus – Nowy Adam. Wreszcie całkowita nagość Jezusa trzymanego przez Marię nie tylko odzwierciedla pełnię człowieczeństwa Zbawiciela, lecz także nagość ofiary eucharystycznej.
Konsola z Mojżeszem trzymającym dwie tablice Dekalogu, symbolizuje Stary Testament. Stojąca na nim Madonna wyobraża Nowe Przymierze i wizję Eklezji (Kościoła - nowego Prawa).