Klasztor franciszkański

Fundatorem klasztoru franciszkańskiegho w Toruniu, zlokalizowanego pierwotnie poza obszarem ówczesnego miasta, byli Krzyżacy, a pierwsze zabudowania klasztorne powstały w 1239 roku. Wkrótce Franciszkanie przystąpili do budowy kościoła Mariackiego, który do około 1370 roku uzyskał dzisiejszy rozmiar. Po powiększeniu obszaru miasta (zobacz: Powiększenie obszaru Starego Miasta) i włączeniu w jego obręb Franciszkanów, teren klasztorny w 1267 r. powiększono, co związane było m.in. z nową organizacją urbanistyczną miasta po jego pożarze w latach 1263-1269. Zabudowania klasztorne przeniesiono w północną część zespołu klasztorno-kościelnego, a ostateczną swą formę przybrały w drugiej połowie XIV wieku.

 

Plan zespołu klasztorno-kościelnego przed 1822 r.
 

Kompleks franciszkański znajdował się w obrębie ulic: Panny Marii, Piekary, Klasztorna (obecnie Franciszkańska). W północnej jego części znajdował się zespół zabudowań klasztornych, który południowymi krańcami połączony był z Kościołem.

 

Zgodnie z przyjętymi w klasztorach średniowiecznych zasadami w skrzydle wschodnim znajdował się m.in. kapitularz (a po reformacji i przejęciu całości przez protestantów w XVI w. sale szkolne Gimnazjum Akademickiego), w skrzydle zachodnim refektarz, na piętrach sypialnie zakonników, a także kuchnia (później w tym miejscu było mieszkanie rektora Gimnazjum Akademickiego). W narożniku północno-zachodnim znajdowało się najbardziej monumentalne pomieszczenie: letni refektarz - duża sala (pow. ok. 150 m², wys. ok. 3,5 m) wsparta na piaskowcowej kolumnie, z 4-dzielnym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, później służące jako reprezentacyjna aula Gimnazjum Akademickiego.
We wschodniej części zespołu ciągnął się szereg pomieszczeń gospodarczych, do dziś zachowanych najlepiej.
W 1594 roku wybudowano gmach biblioteki gimnazjalnej równoległy do prezbiterium Kościoła.
Obecnie cały teren poklasztorny otoczony jest murem i zachował swoje oblicze w dzisiejszym układzie urbanistycznym Starego Miasta.

 

W toruńskim klasztorze życie zakonne rozpoczynał Jan Łobdowczyk (Jan z Torunia), który przeniósł się do Chełmna i zasłynął ze świątobliwego życia; po śmierci czczono jego relikwie. Z toruńskim klasztorem związany był też inny świątobliwy mnich chełmiński, Szymon z Torunia. Kult obu braci zanikł w okresie reformacji w XVI wieku, ożywił się w XVII wieku, ale po kasacie klasztoru chełmińskiego w XIX wieku nie odrodził się.
 
Okres reformacji spowodował rozproszenie Franciszkanów. W 1559 roku konwent toruński został rozwiązany. Zabudowania klasztorne przejęło miasto i odnowiło w 1565 roku z przeznaczeniem na wyższe klasy gimnazjum klasycznego (późniejszego Gimnazjum Akademickiego). To właśnie tutaj do 1724 roku (tj. do tumultu toruńskiego) mieściło się owo słynne toruńskie Gimnazjum Akademickie.

W 1813 roku klasztor i kościół zostały uszkodzone w trakcie działań wojennych napoleońsko-rosyjskich (zobacz: Toruń napoleoński. Napoleon w Toruniu), a po Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku, kiedy Toruń wszedł w granice państwa pruskiego, zamierzano zespół przebudować na magazyny wojskowe. Zrezygnowano z tego zamysłu i w 1822 roku zburzono zabudowania klasztorne, a dochód z materiałów rozbiórkowych przeznaczono na odnowienie Ekonomii.
Po dawnych zabudowaniach klasztoru zachowały się jedynie: niekompletne skrzydło zachodnie oraz częściowo budynek mieszkalny. Cały teren klasztorny jest ogrodzony i tym sposobem zachowała się ta część układu urbanistycznego miasta.