Mennica toruńska

Najstarsza mennica w państwie krzyżackim znajdowała się w Toruniu. Jednocześnie była ona nie tylko jedyną najstarszą, ale też jedyną nieprzerwanie działającą w całym państwie krzyżackim. Później stała się mennicą miejską - Toruń posiadał wydane przez króla Kazimierza Jagiellończyka wyjątkowe uprawnienia wybijania monet miejskich toruńskich z prawem obiegu w całej Rzeczypospolitej - działającą z przerwami aż do 1766 r. Była to więc jedna z niewielu najdłużej działających mennic w Europie środkowej i świadcząca o wyjątkowej randze Torunia.
Mennica produkująca monety, na których występuje herb Torunia, jest jedną z ważniejszych w dziejach pieniądza krzyżackiego oraz polskiego. Po jej działalności pozostały dziś jedynie ślady w postaci poszukiwanych przez kolekcjonerów wysoko cenionych monet.
 
Najstarsza w państwie krzyżackim wytwórnia monet, medali, czyli mennica powstała w Toruniu przed 1238 r. na mocy przywileju chełmińskiego z 1232 roku, tj. nieomal równocześnie z powstaniem Torunia. Była to mennica krzyżacka, państwowa, służąca do wybijania "jednolitej monety w całej ziemi" (państwie). Jednocześnie była ona nie tylko jedyną najstarszą, ale też jedyną nieprzerwanie działającą w całym państwie krzyżackim.
Pierwotnie umieszczono ją prawdopodobnie na zamku krzyżackim, a następnie przy dzisiejszej ul. Mostowej 9-13 na Starym Mieście. Była ona wprawdzie pod zarządem krzyżackim, ale jej działalnością żywo interesowała się Rada Miejska, która troszczyła się o odpowiednią jakość srebrnych monet wybijanych w Toruniu. Kursowały one w całym państwie zakonnym, a także na ówczesnych ziemiach północnych Królestwa Polskiego.
 
Pierwsze wzmianki o monecie toruńskiej (denarii Turonenses) pochodzą z dokumentu z 15. lutego 1238 r., wystawionego w Gnieźnie przez ks. Władysława Odonica. Był to układ handlowy między tym księciem a zakonem krzyżackim, w którym opłat kupieckie ustanowiono w denarach toruńskich.
W państwowej mennicy krzyżackiej w Toruniu wybijano cienkie jednostronne brakteaty (na ilustracji obok) - denary i szelągi. Jednostronna moneta (denar brakteatowy - podstawowa jednostka płatnicza) z cienkiej blaszki, była wybita tak, że stempel odciśnięty wypukło na awersie występował jako wklęsły negatyw na rewersie, przedstawiająca pierwotnie rycerza krzyżackiego z tarczą i proporczykiem, później sam proporzec, następnie krzyż lub tarczę. Była bita do lat 70. XIV wieku, kiedy to wielki mistrz krzyżacki Winrich von Kniprode przeprowadził reformę monetarną. Odtąd bito, podobnie jak w innych miastach Hanzy, większe monety, tj. dwustronne szelągi, które teraz stały się główną jednostką płatniczą. Przedstawiały one tarczę wlk. mistrza z jednej strony z napisem: "MAGISTER WYNRICVS PRIMVS", z drugiej tarczę krzyżacką i napis "MONETA DNORVM PRVCIE"; w czasach panowania Konrada von Jungingen dodawano literę "t" dla oznaczenia mennicy toruńskiej.
 
Półskojec toruński z czasów Winricha von Kniprode (1351-1382)
 

W 1415 r. mennica rozbudowała się na zakupionej właśnie od miasta sąsiedniej działce.
W 1425 r. natomiast została wydzierżawiona miastu za połowę dochodu z jej zysków, jednak już w 1436 roku wróciła pod zarząd krzyżacki.
 
 
Wkrótce - tj. już 4 grudnia 1453 r. - przed wybuchem w Toruniu polsko-krzyżackiej wojny 13-letniej krzyżacka mennica w Starym Mieście Toruniu została zaatakowana i zdemolowana przez miszczan Nowego Miasta Torunia, a z mennicy uciekł mincmistrz Hans von Lichtenstein. Załoga krzyżacka została z Torunia wypędzona, a na mocy aktu inkorporacji ziem pruskich do Królestwa Polskiego z 6. marca 1454 roku, wydanego przez króla Kazimierza Jagiellończyka, uruchomiono w Toruniu mennicę ogólnopruską, pozostającą w gestii stanów pruskich. Mimo, że zawiadywana była przez przedstawicieli Torunia, dochody z niej szły do kasy stanów pruskich na walkę z Krzyżakami w czasie trwającej wojny 13-letniej.
Mennica emitowała wtedy tradycyjny rodzaj monety pruskiej - szelągi. Przedstawiała ona m.in. nowe godło Prus (orzeł typu jagiellońskiego z koroną na szyi) z napisem "MONETA DVCATVS PRVCIE". Jednym z kierowników mennicy został Gotschalk Hitfeld.
 
Kolejnym etapem historii mennicy w Toruniu był przywilej królewski Kazimierza Jagiellończyka z 26. 8. 1457 roku, który przyznawał Toruniowi prawa mennicze na wybijanie własnej monety miejskiej srebrnej i złotej (zobacz: Przywileje kazimierzowskie dla Torunia). Pożytek materialny dla miasta miała stanowić połowa uzyskiwanych w mennicy dochodów (druga połowa przeznaczona była dla skarbu królewskiego). Mennica przynosiła znaczne dochody Toruniowi, a ponadto splendor i prestiż. Mennica ta wybijała srebrne szelągi i denary z symbolami władzy królewskiej i Prus Królewskich oraz z napisem "MONETA THORVNENSIS". Monety z mennicy toruńskiej miały zagwarantowany swobodny obieg we wszystkich krajach podległych królowi.

Reforma monetarna

W 1526 r. król Zygmunt I Stary podjał reformę mającą na celu ujednolicenie systemów monetarnych w Koronie, Prusach Królewskich i Prusach Książęcych. W toku prac nad reformą pojawiły się dwa zasadnicze projekty opracowane przez Mikołaja Kopernika oraz Jôsta Ludwika Deciusa. Kopernik próbował dostosować wzajemne relacje systemów monetarnych w Prusach i w Koronie, bez całkowitego podporządkowania systemu obowiązującego w Prusach systemowi koronnemu, z zachowaniem szeląga pruskiego jako podstawowej monety obrachunkowej. Zwyciężyła jednak koncepcja Decjusza, który opracował teoretyczne założenia reformy przeprowadzonej przez króla. Grzywna chełmińska, na której opierał się dotychczasowy system monetarny w Prusach, miała zostać tu zastąpiona przez grzywnę krakowską, a monety pruskie miały być całkowicie zrównane z koronnymi pod względem stopy, próby i wagi. Podstawową jednostką monetarną stał się grosz. Ukłonem w kierunku Prusaków było wprowadzenie do nowego systemu szelągów, wcześniej nieznanych w polskim systemie pieniężnym.

W 1526 r. zlikwidowano mennice w Prusach Królewskich, w tym i mennicę miejską toruńską, ze względu na plany zrównania monety pruskiej z monetą polską i ujednolicenia odmiennych dotąd systemów monetarnych Królestwa Polskiego i Prus Królewskich. Reforma monetarna z 1528 r. przewidywała utworzenie w Toruniu królewskiej mennicy ogólnopruskiej. Zorganizował ją Jôst Ludwik Decius z Krakowa, sekretarz królewski, w budynku dawnej mennicy miejskiej przy obecnej ul. Mostowej 9-13, a sam zamieszkał na ul. Łaziennej. On to właśnie zrównał monetę pruską i polską (co postulował w 1522 roku Mikołaj Kopernik), a dzięki wysokim kwalifikacjom techniczno-artystycznym Macieja Schillinga z Krakowa, znakomitego medaliera, działalność mennicy podniósł na bardzo wysoki poziom. Moneta toruńska miała służyć Prusom Królewskim i Książęcym i była w obiegu na terenie całej Rzeczypospolitej.
Otwarcie nowej mennicy w Toruniu było zapewne powodem zamknięcia mennicy koronnej w Krakowie, co stało się w roku 1529. Centrum monetarne Rzeczypospolitej zostało przeniesione z Małopolski - z Krakowa - do Prus Królewskich - do Torunia.
W ramach kontroli publicznej, nadzór nad tą mennicą w Toruniu sprawowali przedstawiciele „społeczeństwa pruskiego” – wojewoda pomorski i dwóch radnych toruńskich. Zadania kontrolne zostały również nałożone na mincmistrza i probierza.
Pieniądze pruskie bite w Toruniu różniły się od polskich wagą i jakością i zaliczane były do najlepszych w Europie.
Bito tu dukaty (takie same jak w mennicy krakowskiej), oraz monety drobne z zupełnie różnymi od monet koronnych wizerunkami. Były to szóstaki, trojaki i grosze ze srebra dobrej jakości, a także bilonowe szelągi i denary. 
W toruńskiej mennicy królewskiej w 1533 roku po raz pierwszy w Polsce wybito talary.
Później, gdy z innych mennic w Królestwie Polskim zaczęły wychodzić coraz to gorsze monety, a z zagranicy dochodził małowartościowy pieniądz, dobre monety toruńskie wychwytywano na rynku i przetapiano na inne, wskutek czego zanikały coraz bardziej.
 

Pierwsze polskie talary wybito w mennicy toruńskiej w 1533 r.

Jak się powszechnie przyjmuje autorem stempli tej niezwykle rzadkiej monety jest Maciej Schilling, medalier, który zarządzał wówczas mennicą toruńską. 
Na awersie widnieje popiersie króla Zygmunta I Starego w czepcu i koronie w prawo, w otoku tarcze herbowe Polski, Litwy, Prus Królewskich, Rusi Czerwonej i Austrii oraz napis SIGISM P REX PO - LONIE M D LITHV & 1533;
Na rewersie popiersie syna Zygmunta I - młodego Zygmunta II Augusta w czepcu i koronie w prawo, w otoku tarcze herbowe Polski, Litwy, Prus Książęcych, Rusi Czerwonej i rodu Sforzów oraz napis SIG AVG SECVND FILIVS REX PO - LONC & C, w wieńcu otokowym nad wyrazem FILIVS widoczny sierp (znak i herb Josta Deciusa - zarządcy mennicy toruńskiej).
Zygmunt August w roku wybicia tej monety był już władcą ukoronowanym, chociaż samodzielnej władzy nie sprawował. Na talarze odczytać można jasny program polityczny: promowanie Zygmunta Augusta na prawowitego następcę aktualnie panującego ojca.
 
Już w 1535 roku król Zygmunt I Stary zrażony opozycją torunian przeciw naruszaniu ich prawa menniczego oraz emisją nowych, gorszych szelągów przez mennice miejskie głównie w Gdańsku i Elblągu oraz księcia pruskiego Albrechta, zdecydował się zamknąć mennicę królewską w Toruniu, przekazując ją z powrotem Radzie Miejskiej, która uruchomiła zakład dopiero w 1630 roku wybiciem tzw. talarów oblężniczych.
 

Talary oblężnicze

Emisją tzw. talarów oblężniczych w 1630 r. uczczono rocznicę skutecznego odparcia oblężenia szwedzkiego w 1629 r. Budowle miasta przedstawiono otoczone kłębami dymu i ognia. W otoku znajduje się łaciński napis, w tłumaczeniu: "wierność i stałość ogniem doświadczona", a na drugiej stronie treść: "Toruń przez nieprzyjaciół oblężony przy bożej pomocy mężnie przez obywateli obroniony d. 16 lutego 1629". Ten specjalny medal kazał wybić król Zygmunt III Waza w uznaniu bohaterskiej postawy Torunia.
 

Toruńskie monety z lat 1528-1535 bite dla ziem pruskich należą do najpiękniejszych polskich monet renesansowych, charakteryzują się wysokim poziomem artystyczno-technicznym i po raz pierwszy wprowadzają portret królewski.
 
Od 1630 do 1766 roku mennica była ponownie własnością miasta (z niewielką przerwą w czasie wojen szwedzkich), a zamknięta została przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, którego reforma monetarna ustanowiła jedną centralną mennicę w Warszawie (więcej patrz: Toruń wobec reformy monetarnej Rzeczypospolitej).
 

Talar toruński z okresu bezkrólewia, 1632 r.

Jedną z najciekawszych i najbardziej poszukiwanych na rynku kolekcjonerskim monet polskich jest talar toruński z okresu bezkrólewia wybijany w 1632 r.
Bezkrólewie po śmierci króla Zygmunta III Wazy trwało 9 miesięcy. Zakończyło się 6 lutego 1633 r., kiedy interrex nałożył na głowę syna Zygmunta III – Władysława IV królewską koronę.
W czasie bezkrólewia w mennicy toruńskiej wybito piękny talar. Na awersie widnieje napis DEVS PROVIDEBIT – Bóg upatrzy. Słowa pochodzą z Księgi Genezis 22,8: „Dixit autem Abraham: Deus providebit sibi victimam holocausti, fili mi” (Abraham odpowiedział: „Bóg upatrzy sobie jagnię na całopalenie, synu mój”). Tekst biblijny dotyczył ofiary Abrahama z syna Izaaka, natomiast na monecie oznacza, iż Bóg poprowadzi i zatroszczy się o wybór najlepszego władcy. Pod napisem znajdują się insygnia władzy królewskiej: korona, skrzyżowane miecz i berło, zaś pod spodem jabłko królewskie.
Zamknięta korona (corona clausa) symbolizuje suwerenną władzę króla w państwie, niezależną od obcych wpływów. W ikonografii polskiej taki typ korony pojawił się w czasach Jana Olbrachta (1492-1501) i Aleksandra Jagiellończyka (1501-1506). Miecz podkreśla militarne zalety przyszłego władcy oraz przypomina jego obowiązek obrony kraju. Stanowi także symbol władcy-sędziego, do którego należy przestrzeganie prawa. Z kolei berło podkreślało suwerenność władcy oraz jego łaskawość i wspaniałomyślność. Często było ono używane do ułaskawiania skazańców. Jabłko królewskie symbolizuje panowanie religii chrześcijańskiej nad światem i przypomina o obowiązkach króla dotyczących obrony i krzewienia wiary katolickiej. Data 16-32 jest rozdzielona skrzyżowanymi insygniami władzy.
Rewers monety przedstawia trzymany przez anioła herb Torunia. Po bokach widnieją inicjały I–I Jacoba Jacobsena van Emden, mincmistrza mennicy toruńskiej w latach 1630-1632. Napis w otoku: MONETA NOVA ARGENT CIVIT THORVNENSIS (moneta nowa srebrna miasta Torunia) oznacza miejsce powstania monety.
 
 

Donatywa toruńska, 1655 r.

Donatywy będące monetami złotymi były bite okazjonalnie w XVI i XVII w. w darze i hołdzie dla królów. W Polsce wybijały je tylko mennice miejskie w Toruniu, Gdańsku, Elblągu i Rydze głównie z okazji wjazdów monarchów do tych miast.
Za króla Jana Kazimierza mennica toruńska emituje donatywy trzykrotnie: w 1649 r. z okazji koronacji króla, w 1655 r. oraz w 1659 r. również na cześć króla.
 Na donatywie toruńskiej z 1655 r. dedykowanej królowi Janowi Kazimierzowi widnieje na rewersie panorama miasta Torunia z charakterystycznymi budowlami i wieżami widziana przez Wisłę od strony zamku w Dybowie. Powyżej w obłokach dwa anioły podtrzymują tarczę herbową Torunia. Przez Wisłę z łodziami i barkami przerzucony jest most tzw. niemiecki prowadzący na wyspę Kępę Bazarową. Na łące przy zamku data rozdzielona inicjałami 16 HL 55 (Hans Lauer). W otoku: EX AVRO SOLIDO CIVIT THORVNENS FIERI F (z czystego złota miasto Toruń wybić kazało).
W 1655 r. Toruń wyemitował serię donatyw wzorowanych na podobnych wybijanych w Gdańsku i Rydze. Wybito je o nominałach 5, 4 i 3 dukaty. Wszystkie te donatywy odbito jedną parą stempli. Oznaczone są one sygnaturą HL. Nie ma pewności czyje są to inicjały, jako że w tymże roku w mennicy w Toruniu pracowało równocześnie dwóch mincerzy: Hans Dawid Lauer sygnujący swoje monety monogramem HD-L, oraz Hans Jakub Lauer, używający inicjałów HIL. Obaj pochodzili z norymberskiej rodziny mincerskiej, prowadzącej główny warsztat menniczy w Norymberdze. Zajmował się on przede wszystkim masową produkcją popularnych liczmanów, jednak przedstawicie tej rodziny administrowali też mennicą cesarską w Norymberdze. W 1649 r. Hans Dawid Lauer, po sporze z radą miejską Norymbergi opuścił miasto i przybył do Torunia, gdzie został kierownikiem mennicy oraz wardajnem miejskim. W 1650 r. przyjął obywatelstwo miasta Torunia. W 1653 r. w Toruniu pojawił się kolejny mincerz z familii Lauerów, Hans Jakub Lauer. Pod swym nazwiskiem bił monety w latach 1653-1654. W 1655 pracują już razem, a inicjały HIL i HDL widnieją zarówno na dukatach, jak i wybijanych w Toruniu ortach.
Wybite w 1655 r. donatywy są rzadkie z dodatkowego powodu. Otóż już 12 grudnia 1655 r. Toruń poddał się Szwedom, którzy dokładnie wyrabowali skarbiec miejski, w tym wybite w 1655 r. donatywy.
 
 
Bogatą kolekcję monet wybijanych w mennicach toruńskich prezentuje na wystawie stałej pt. "Mennice i monety toruńskie 1233/1238-1765" Muzeum Okręgowe w Ratuszu Staromiejskim.
 
 
W 2005 roku z udziałem m.in. Leszka Balcerowicza, prezesa Narodowego Banku Polski, na kamienicy przy ul. Mostowej 11, gdzie mieściła się najstarsza mennica toruńska, odsłonięto stosowną tablicę pamiątkową.
  • drukuj
  • poleć artykuł
Komentarze użytkowników (0)
Brak komentarzy. Bądź pierwszy - dodaj swój komentarz
Dodaj swój komentarz:


pozostało znaków:   napisałeś znaków:

Kontakt

tel. 56 621 02 32
biuro@toruntour.pl
formularz kontaktowy
 
 
   
Właścicielem i operatorem Toruńskiego Portalu Turystycznego funkcjonującego pod domeną toruntour.pl jest Toruński Serwis Turystyczny, Toruń, ul. Rabiańska 3 (mapa), tel. 66 00 61 352, NIP: 8791221083.
Materiały zawarte w Toruńskim Portalu Turystycznym www.toruntour.pl należą do ich autorów lub właściciela serwisu i są objęte prawami autorskimi od momentu powstania Portalu w 2015 r. Wszelkie wykorzystywanie w całości lub we fragmentach zawartych informacji bez zgody Wydawcy Serwisu jest zabronione.
Polityka cookies
 
Jeżeli chcesz opublikować swój artykuł lub napisać do Toruńskiego Portalu Turystycznego ponieważ gdzieś do tekstu wkradł się błąd, chcesz nawiązać współpracę lub po prostu przekazać swoją opinię, możesz to zrobić używając adresu mailowego biuro@toruntour.pl. Żadna wiadomość nie pozostanie bez odpowiedzi!
 
Zostań naszym patronem. Poznaj szczegóły i możliwości tutaj