Ulica Mostowa
Ulica Mostowa jest jedną z tych ulic starego Torunia, które prowadząc na nadwiślańskie nabrzeże portowe miały duże znaczenie, tak w życiu gospodarczym, jak i urbanistyce i przestrzeni portowego miasta. Była jedną z czterech szerokich ulic prowadzących do portu, stąd jej duża ówcześnie ranga (zobacz: Ulice miasta portowego).
Ponadto jej rangę i znaczenie podnosił fakt, iż wiodła do przeprawy przez Wisłę - najpierw w postaci promowej, a od 1500 r. w postaci stałego mostu, będącego wtedy najdłuższym drugim najstarszym mostem wiślanym w całym Królestwie Polskim. Odtąd, aż do 1877 r., kiedy to most zakończył swój żywot, ulica Mostowa była jedną z głównych ulic starego Torunia, prowadząc od przeprawy do ulicy Szerokiej i dalej do centrum miasta - Rynku Staromiejskiego. Tędy prowadził do Torunia ważny szlak handlowy z południa (m.in. z Krakowa, Śląska, Wielkopolski i z Europy zachodniej) i dalej na północ wiódł do Chełmna i Gdańska oraz na Litwę.
Aż do poł. XVII w., pomimo istnienia mostu od 1500 r., niemieckojęzyczna nazwa ulicy związana była nie z mostem, ale z promową przeprawą wiślaną (najstarsza wzmianka archiwalna z roku 1372: Vergasse, później Vehergasse, Fehrgasse, Brückengasse 1621-1703); polska nazwa po raz pierwszy pojawia się w 1560 r. jako Przewoźna oraz Mostowa, nazwa łacińska też wcześniej niż niemiecka odnosi się do mostu: w 1593 r. platea Pontali.
W czasach zaboru pruskiego była nazywana ulicą królowej Luizy (Louisenstrasse).
Od początku (XIII w.) i później przez cały okres nowożytny ulica zamieszkiwana była głównie przez kupców zbożowych (było to najstarsze zamieszkanie kupców zbożowych w Toruniu), np. w 1640 r. było tu 11 spichrzy samodzielnych oraz ponadto 10 parceli ze spichrzami na zapleczu.
W średniowieczu odrębne parcele posiadali też Krzyżacy, gdzie zlokalizowana była mennica toruńska, działająca później w tym miejscu do 1535 r. (dziś pod adresem Mostowa 9/13). W okresie nowożytnym poza najliczniejszymi tu kupcami, parcele posiadali też: kapituła chełmińska, kościół św. Janów, cech piwowarów, bractwo ubogich, złotnicy, nożownicy, płatnerze i inni przedstawiciele rzemiosł, oraz Rada toruńska.
W XIX w. ulokowano tu kilka banków, które przetrwały nawet do II wojny światowej.
Do ważniejszych zabytków i obiektów historycznych przy ulicy należą:
- zamykająca na dole ulicę Brama Mostowa,
- spichrze: pod nr 1 (Spichrz Szwedzki), pod nr 2
- zespół gotycki (nr 6), składający się z połączonych w XVI w. gotyckich domów
- Pałac Jana Fengera (nr 14),
- kamienice:
- nr 9 z XIX w., narożna z ulicą Ciasną, wyróżnia się eklektyczną formą i bogatymi detalami zdobniczymi
- nr 11 - na miejscu średniowiecznej mennicy toruńskiej
- nr 13 - kamienica o fasadzie klasycystycznej, powstała w wyniku całkowitej przebudowy domu mieszczańskiego średniowiecznego. Dawniej mieściła siedzibę założonego w 1866 r. polskiego banku kredytowego Donimirski-Kalkstein-Łyskowski i Spółka. Od 1890 r. do II wojny światowej mieściła się tu drukarnia Sylwestra Buszczyńskiego (1855-1940), w której wydawano Gazetę Toruńską - najstarszą gazetę codzienną w Toruniu i jedną z najważniejszych w zaborze pruskim (zobacz: Toruń - centrum polskości na Pomorzu w czasie zaborów), a także wydawnictwa Towarzystwa Naukowego w Toruniu i słynny toruński elementarz przeznaczony dla dzieci polskich uczących się w niemieckich szkołach. Była to największa polska drukarnia na Pomorzu pod zaborem pruskim.
- nr 18 z XV w., całkowicie przebudowana w XIX w.; w oficynie tego domu w latach 1925-1929 mieszkała jeszcze w wieku dziewczęcym późniejsza noblistka, wybitna poetka polska Wisława Szymborska.
- nr 22 z XV w., przebudowana w XVIII w. z barokowym szczytem (szczyt tylny gotycki) >>>
- nr 24 z XV w., przebudowana ok. 1800 r. z (szczyt tylny gotycki);
- nr 28 z XV w. przebudowana na pocz. XX w. z fasadą eklektyczną (szczyt tylny gotycki);
- nr 30 z końca XIX w. z piaskowcowym portalem renesansowym z 1648 r.; w czasie zaboru pruskiego mieściła konsulat francuski;
- nr 34 - miejsce urodzenia Adama Freytaga (1608-1650)
- nr 36 z XV w. przebudowana w XIX w. z fasadą klasycystyczną (szczyt tylny gotycki).
Z widocznych tu trzech kamienic pod numerami (od prawej) 16, 18, 20 dziś jedynie środkowa (nr 18) zdradza skromnym śladem (fragmentem łukowej blendy ponad oknami 2. piętra) swoją średniowieczną przeszłość. Jeszcze w drugiej poł. XIX w. miała swój oryginalny gotycki szczyt, poniżej którego elewacja już była przekształcona i nie posiadała żadnych pierwotnych cech stylowych. Dzisiaj, po kolejnej destrukcyjnej przebudowie na pocz. XX w. prezentuje się marnie - z dawnej monumentalnej, reprezentacyjnej gotyckiej kamienicy patrycjuszowskiej stała się nijaką kamienicą wielomieszkaniową czynszową.
Wszystkie widoczne tu kamienice uległy w XIX w. destrukcyjnym przekształceniom na wielomieszkaniowe czynszowe, ze zmianą układu i podziału historycznych wnętrz, przemieszczeniem stropów, zmianą wielkości i położenia otworów okiennych i drzwiowych. Podczas, gdy od początku każda była własnością jednej rodziny, to obecnie po owych przebudowach mieszczą po kilkanaście odrębnych mieszkań.
W ten sposób już w XIX w. zniknęło z pejzażu toruńskiego mnóstwo stylowych szczytowych, gotyckich, manierystycznych kamienic typowych dla Torunia i innych miast północnych i hanzeatyckich >>>, a ulice otrzymały pierzeje, których styl z dawnym emporium hanzeatyckim nie ma nic wspólnego.
