Ratusz Nowego Miasta Torunia

 

Założone w 1264 r. tuż za wschodnimi murami obronnymi Starego Miasta Nowe Miasto Toruń było zrazu odrębnym organizmem miejskim. Posiadało więc własne mury obronne, własny przywilej lokacyjny, własny rynek, własną Radę Miejską i w związku z tym ratusz. Tradycyjnie zlokalizowany był on pośrodku Rynku Nowomiejskiego.
 
Znany z XVIII i XIX-wiecznych rycin murowany budynek Ratusza powstał po 1351 r., w którym to roku pożarem został zniszczony pierwotny budynek ratusza. Ta pierwotna budowla powstała na przełomie XIII i XIV w. na podstawie zapisów w dokumencie lokacyjnym Nowego Miasta Torunia z 13 sierpnia 1264 r. jako dom kupiecki z pomieszczeniami dla rady miejskiej i sądu ławniczego, fundowana przez Krzyżaków; najprawdopodobniej była konstrukcji pruskiego muru na murowanych piwnicach. W przeciwieństwie do Ratusza Staromiejskiego ten był w posiadaniu Krzyżaków, którzy pobierali od mieszczan opłaty za użytkowanie. W 1384 r. wielki mistrz Konrad Zölner zwolnił miasto od opłat za korzystanie z pomieszczeń rady i sądu i zastrzegł czynsz tylko od urządzeń handlowych.
Dom kupiecki mieścił w sobie przede wszystkim sukiennice (Nowe Miasto Toruń stało się dużym ośrodkiem produkcji sukna, tzw. szarego sukna toruńskiego (>>>), w przeciwieństwie do Starego Miasta Torunia, którego bogaci kupcy sprowadzali sukno flandryjskie, posiadającego własne sukiennice) oraz jatki rzeźnickie.
 
Ostateczną swoją architekturą i formą ratusz ten nie odbiegał od przeciętnego typu ratuszy tego okresu. W każdym razie daleko mu było do rozmachu i splendoru Ratusza Staromiejskiego. 
Była to podłużna, dwukondygnacyjna budowla z dwuspadowym dachem kryjącym 2-poziomowe poddasze; równolegle z nią, od strony płd.-zach. stała druga, znacznie mniejsza, mieszcząca ławy chlebowe. Z kolei od strony przeciwnej - płn.wsch. - po 1370 r. do głównego budynku ratuszowego zbudowano (na miejscu poprzedniego najpewniej szkieletowego (pruski mur)) równoległy, nowy budynek sukiennic o sklepieniach kolebkowych. Wydzielono tu kilkanaście kramów, do których prowadziły osobne wejścia. Jednak w wyniku pożaru, jaki wybuchł w 1455 r. sukiennice uległy spaleniu; po tym zniszczeniu nie zostały już odbudowane. 

 

Wszystkie trzy równoległe wzajemnie budowle ratuszowe połączone były od północy i południa ścianami parawanowymi z krenelażem i bramą, tworząc pomiędzy sobą zamknięte podwórza; z obu stron budynek główny ograniczony był okazałymi schodkowymi szczytami, z których jeden (północno-zachodni) wieńczyła niewielka wieża. W 1568 r. przekształcono architekturę tej wieży do formy renesansowej, umieszczono hełm, zawieszono zegar i dzwon zegarowy. Ta realizacja to najwczewśniejsza forma architektury renesansu w Toruniu.

Najprawdopodobniej wcześniejsza wieża również posiadała zegar i dzwon zegarowy.

 

Na piętrze budynku Ratusza mieściła się sala posiedzeń Rady Miejskiej, sala sądu ławniczego oraz pomieszczenia kancelarii i kamlarii, a na parterze długa hala handlowa.
W skład budynków Ratusza wchodziła też waga i ławy szewskie.
Na 2-poziomowym poddaszu przechowywano m.in. broń miejską (zbroje, działa, proch, kusze), w piwnicach składy, areszt i wyszynki piwa. 

 

Kiedy w 1454 roku Stare i Nowe Miasto zostały połączone w całość pod jednolitą władzą staromiejską (patrz tutaj), ratusz Nowego Miasta służył nadal swoim celom, teraz jednak tylko jako pomocnicza siedziba władz miejskich. Ostateczna likwidacja urzędowych pomieszczeń nastąpiła na początku XVII wieku, tj. po scaleniu instytucji miejskich w noworozbudowanym Ratuszu Staromiejskim. W 1607 r. Ratusz Nowomiejski stał się składnicą sukna spółki sukienniczej Heinricha Strobanda. Pełnił tę rolę do 1667 r.

Już w 1606 r. od strony zachodniej wzniesiono szkieletową wieżę z windą towarową wewnątrz. W 2. poł. XVIII w. wieżę tę otynkowano.

 

Po 1667 roku, kiedy protestanci utracili niedaleki kościół św. Jakuba, budynek dawnego Ratusza został przekształcony na kościół protestancki pw. Trójcy Św. gminy nowomiejskiej. Usunięto wtedy sklepienia między parterem a pierwszym piętrem, stwarzając wysokie przestrzenne wnętrze dla celów kultowych.
W okresie upadku Torunia w czasach zaborów budynek ten doznał zniszczeń w 1813 r. w wyniku rosyjskiego ostrzału Torunia (budynek służył wtedy też jako lazaret, co też spowodowało jego dewastację) stanowiącego wtedy twierdzę obronną wojsk napoleońskich (patrz: Pomnik żołnierzy bawarskich).
Budynek dawnego został zburzony (ze względu na zły stan techniczny) ostatecznie w 1818 r. (część elementów wyposażenia znajduje się obecnie w Kościele św. Szczepana). W 1824 r. na jego planie i na piwnicach zbudowano istniejący do dziś budynek kościoła ewangelickiego św. Trójcy. W latach 30. XX w. parafia luterańska Nowego Miasta znacznie się wyludniła, co spowodowało, że gmach kościoła wydizerżawiono wojsku. Odprawiano tu teraz nabożeństwa dla prawosławnych. Od 1990 r. budynek służy celom kulturalnym i jest siedzibą Fundacji Tumult, organizującej m.in. Międzynarodowy Festiwal Filmowy Camerimage od 1993 r.

Po dawnym Ratuszu zachowały się jedynie gotyckie piwnice z ok. 1300 r.
Zachowało się wczesne, prostokątne założenie czterech odseparowanych od siebie pomieszczeń piwnicznych z przedsionkami, do których prowadziły osobne wejścia schodami z płyty rynku. W jedną z sal wbudowano, zapewne około połowy XIV wieku, unikatowe na skalę europejską dwukondygnacyjne pomieszczenia aresztu.