Historia Ratusza Staromiejskiego

Ratusz toruński poprzez swoje bezpośrednie powiązanie ze społeczeństwem miasta odzwierciedla na przestrzeni niemal ośmiu stuleci swego istnienia dzieje Torunia, byt, świadomość i światopogląd jego obywateli.
 
Dzisiejsza forma toruńskiego Ratusza Staromiejskiego ukształtowała się ostatecznie w 1738 r., tj. po odbudowie ze zniszczeń doznanych atakiem szwedzkim w 1703 r. i jest znacznie skromniejsza od świetności i splendoru Ratusza, jakie powstały w wyniku rozbudowy na początku XVII w. Ratusz toruński najokazalej i najdostojniej prezentował się bowiem właśnie po owej  manierystycznej rozbudowie z początku XVII w., świadcząc o wysokich aspiracjach i zamożności Torunia, posiadającego dużą niezależność polityczną (zobacz: Królowa Wisły: Toruń w czasach świetności oraz: Respublica Thorunensia, wielkie miasto pruskie).

Jednak zanim do tej rozbudowy doszło, Ratusz miał kształt nadany przywilejem budowlanym z 14 maja 1393 r. Wówczas to na prośbę Rady Starego Miasta Torunia wielki mistrz krzyżacki Konrad von Wallenrode wydał przywilej na budowę Ratusza Staromiejskiego. Jednak nowy, stojący do dziś budynek (rozbudowany na pocz. XVII w.) miasto zaczęło wznosić już 2 lata wcześniej, nie pytając zwierzchnika o zgodę, w 1391 r., na miejscu zabudowań powstających od 1259 r.  

 

W 1259 r., wkrótce po powiększeniu obszaru Starego Miasta, Rada toruńska otrzymała od Krzyżaków zezwolenie na budowę domu kupieckiego (sukiennic), związanego z dalekosiężnym handlem, w tym handlem hanzeatyckim. Powstał on w miejscu obecnego zachodniego skrzydła Ratusza Staromiejskiego, a jego wymiary wynosiły 2 x 10 prętów chełmińskich (ok. 8,65 x 43 m). Toruński dom kupiecki był od samego początku instytucją miejską, podczas gdy np. Kraków, Wrocław i wiele innych miast na terenie Niemiec dopiero z czasem wykupywało urządzenia targowe z rąk suwerena. Godny podkreślenia jest też fakt, że przez okres 38 lat Toruń był jedynym miastem w państwie krzyżackim, które uzyskało taki przywilej.

Na piętrze tej budowli znajdowały się pomieszczenia Rady (i ławy sądowej) w skład której w większości wchodzili kupcy trudniący się handlem suknem.

 

W 1274 r. mieszczanie uzyskali przywilej na posiadanie kramów i ław chlebowych (>>>). Budynek ten, długości równej długości sukiennic, stanął równolegle do sukiennic w miejscu obecnego wschodniego skrzydła Ratusza.

W tymże roku wzniesiono wieżę ratuszową (>>>), która od północy łączyła się z kramami i ławami. Wieża ta, o pierwotnej wysokości ok. 23,5 m i nadbudowana w 1385 r., jest jedynym elementem spośród powyższych, zachowanym do dziś. Wieża toruńska jest najstarszą z wież rynkowych na terenie środkowej i wschodniej Europy i nawiązuje do swoich wzorów – belfortów (beffroi) z miast flandryjskich (zwłaszcza Brugii - ówczesnego europejskiego centrum handlowego), z którymi bogate kupiectwo toruńskie utrzymywało ścisłe kontakty handlowe.

Równoległe wzajemnie budynki sukiennic oraz kramów, ław i wieży łączyła od południa tzw. ściana parawanowa, która z kolei była nawiązaniem do takiej ściany ratusza w Lubece - najważniejszym mieście Hanzy, w której Toruń był aktywnym członkiem. Zadaniem ściany było stworzenie wspólnej monumentalnej elewacji. Ściana ta jednak nie naśladowała wprost jakiegokolwiek wzorca, co świadczy o twórczych ideach toruńskich.

Inwestycje te również były wyrazem ambicji toruńskiego kupiectwa, reprezentowanego przez Radę, której pragnieniem było dorównać największym metropoliom handlowym północnej Europy.

Najprawdopodobniej w 1274 r. zaczęto budować też pomieszczenia dla Rady oparte o ścianę parawanową od strony dziedzińca.

 

W 1279 r. otrzymał Toruń zezwolenie na budowę budynku wagi (>>>), która była niezbędnym urządzeniem targowym. Powstał on przy północno-zachodnim narożniku sukiennic.

Najprawdopodobniej było to małe pomieszczenie, nakryte dachem opartym na słupach.

Na pocz. XIV w. (lub na przełomie XIII i XIV w.) powstał budynek ławy sądowej, zlokalizowany między północnymi krańcami sukiennic i ław chlebowych. Był to zapewne budynek parterowy, murowany.

Prawdopodobny wygląd ratusza ok. 1300 r. wg E. Gąsiorowskiego

 

W ten sposób około 1309 r. nastąpiło scalenie w formę czworoboczną kompleksu luźnych dotąd budynków, które dzięki temu stały się skrzydłami jednolitego budynku

 

 

Dokumentem z 1343 r. wielki mistrz krzyżacki udzielił Staremu Miastu Toruniowi zezwolenia na obudowanie domu kupieckiego tzw. budami. Jednak obudowano nimi cały kompleks zabudowań rynkowych.

Budy były drewniane, parterowe, o jednospadowym dachu, oparte o zewnętrzne ściany kompleksu, na zewnątrz miały opuszczane lady. Zajmowali je "kramarze biedni", którzy sprzedawali wyłącznie towary tańsze, detalicznie.

Na planie wyznaczonym budami, okalającymi ze wszystkich stron dotychczasowe zabudowania, wzniesiono obecny gmach Ratusza.

 

14 maja 1393 r. wielki mistrz krzyżacki Konrad von Wallenrode na prośbę Rady Starego Miasta Torunia wydał przywilej na budowę nowego Ratusza Staromiejskiego. Jednak już 2 lata wcześniej (w 1391 r.) Rada nie pytając o zgodę zaczęła wznosić ową budowlę na planie i w miejscu dotychczasowych. W ten sposób powstał monumentalny budynek Ratusza (niższy o jedno piętro w stosunku do obecnego), rozplanowany na rzucie prostokąta o wymiarach 43,7 x 52,4 m. Znalazły się tu wszystkie dotychczasowe instytucje miejskie i urządzenia targowe (zobacz: Unikatowe cechy toruńskiego Ratusza Staromiejskiego): w parterze zachodniego skrzydła znajdowały się sukiennice, równolegle w skrzydle wschodnim były kramy i ławy chlebowe, całość otaczały kramy "kupców biednych", w północnej części znalazła się sala sądowa, a w północno-zachodniej sala wagi.

Wydanie przywileju dwa lata po rozpoczęciu budowy świadczy, że władza zwierzchnia - Krzyżacy - zatwierdziła tylko prowadzoną już budowę, rozpoczętą samodzielnie przez miasto. Ponadto dowodzi to, że miasto było na tyle silne i pewne siebie, że mogło pozwolić sobie na nie liczenie się ze zwierzchnikiem.

 

Prawdopodobny widok ratusza po 1430 r. wg E. Gąsiorowskiego

 

 

Wysokie aspiracje i zamożność Torunia, posiadającego dużą niezależność polityczną, pozowoliły na rozbudowę Ratusza Staromiejskiego w duchu manieryzmu na pocz. XVII w. 

Ratusz Staromiejski miał stanowić reprezentacyjną siedzibę władz miejskich i jednocześnie poprzez formy architektoniczne oraz wymowną symbolikę bogatego zdobnictwa tak zewnątrz, jak i wewnątrz miał wyrażać idealne miasto rządzone w sposób światły i sprawiedliwy. Przede wszystkim w rozbudowanym gmachu miały zmieścić się urzędy miejskie wprowadzone w związku z poszerzeniem samorządu miejskiego Torunia przez króla Zygmunta I Starego (Reformatio Sigismundi) w 1523 r., a mieszczące się dotąd w Ratuszu Nowomiejskim. 

10 kwietnia 1602 r. Rada toruńska podjęła decyzję o podwyższeniu budynku o jedno piętro. Inicjatorem przedsięwzięcia był Heinrich Stroband, światły i uczony prezydent Torunia. W wyniku tej rozbudowy wnętrza jak i architektura ratusza spotkały się z najwyższym uznaniem współczesnych. Godny podkreślenia jest fakt uszanowania cech i wartości architektury gotyckiej, tj. okresu minionego. Podwyższając bowiem budynek o jedną kondygnację nawiązano wprost do istniejącego średniowiecznego podziału elewacji: podciągnięto profilowane wnęki, zastosowano takie same jak istniejące cegły kształtówki i zakończono je łukiem ostrym. Świadomie więc kontynuowano myśl kompozycyjną średniowiecznego architekta, uwydaniając smukłość wnęk i rytmiczne rozczłonkowanie ścian.

Wprowadzono też nowe - aktualne, manierystyczne elementy architektoniczne w postaci ozdobnych szczytów na osi każdej z ośmiu elewacji oraz cztery lekkie, ażurowe wiezyczki narożne. Te elementy odznaczają się typowym dla stosowanego wtedy w Toruniu manieryzmu niderlandzkiego połączeniem ceglanej ściany z bogato rzeźbionym detalem kamiennym.

 

Widok ratusza przed 1703 r wg G. F. Steinera

 

Drugim aspektem tej manierystycznej rozbudowy i przebudowy ratusza były wnętrza. Bogacące się na pośrednictwie handlowym toruńskie mieszczaństwo dążyło do podkreślenia gospodarczej i samorządnej pozycji swojego miasta również poprzez nadanie odpowiedniego splendoru ratuszowym wnętrzom. Powstałe teraz wspaniale zdobione sale I piętra, przy urządzaniu których uczestniczyli znakomici artyści świadczyły o bogactwie i potędze dawnego Torunia. Odzwierciedlały one ducha epoki Renesansu. Szczególnego znaczenia miała tu alegoryczna bogata ornamentacja Sali Rady (zwanej też Salą Senatu) z m.in. cyklem 12 stropowych dzieł słynnego malarza Antona Möllera (1563-1611). Stanowiła ona dumę Rady i budziła podziw współczesnych, zarówno polskich, jak i zagranicznych. Wspaniałość dekoracji tej sali mogła nawet przewyższać świetność powstałego w 1594 r. zdobienia stropu Wielkiej Sali Rady (Sali Czerwonej) autorstwa słynnego Hansa Vredemana de Vries (1527-1604) w gdańskim Ratuszu Głównego Miasta, co zapewne było przyczyną, że tamtejsza Rada zdecydowała się wymienić w 1608 r. ten 14-letni strop na jeszcze bogatszy z malowidłami Izaaka van der Blocke, zachowamy tam do dziś.

Apogeum świetności Ratusza trwało tylko sto lat. W czasie wojny północnej Toruń przeżył najtragiczniejszy czas w całej swojej historii. W wyniku oblężenia szwedzkiego z września 1703 r. uległo zniszczeniu wiele budynków w mieście, w tym sławny już Ratusz, który strawiony przez ogień wypalony został znacznie. Okres upadku gospodarczego, jaki nastąpił po tej wojnie nie pozwolił na rychłą odbudowę, a tym bardziej na odbudowę tak bogatej formy. Zabezpieczony prowizorycznie budynek odbudowano dopiero w 1728 r. Wyposażanie i odbudowa sal trwała jeszcze póżniej - w latach 1733-38 i nie osiągnęła już takiego rozmachu jak wyposażenie manierystyczne z lat 1602-1605.

Z zewnątrz ratusz stał się skromniejszy: nie odbudowano wysokiego hełmu wieży wraz z jej czterema narożnymi hełmami, a jedynie przykryto wieżę prowizorycznym dachem, który dotrwał do dziś. Dawne bogato zdobione manierystyczne szczyty na osiach każdej z fasad zostały teraz zastąpione skromnymi barokowymi. Aby zabezpieczyć zachodnią elewację ratusza przed zawaleniem wybudowano tu w 1736 r. barokowy ryzalit, mający za zadanie jej wzmocnienie i podtrzymanie, przebudowany na obecny neogotycki w XIX w.

W takiej skromnej formie zewnętrznej toruński Ratusz prezentuje się do naszych czasów.

 

Ratusz zniszczony przez Szwedów we wrześniu 1703 r.

 

 

Mimo oporu władz miejskich Ratusz został przeznaczony rozkazem przebywającego wówczas w Toruniu Napoleona (zobacz: Napoleon w Toruniu) na szpital polowy wojsk francuskich na czas wojny z Moskwą, co przyczyniło się do dewastacji wnętrz. Wspomina o tym Julian Ursyn Niemcewicz: Rzuciłem okiem na Ratusz; w licznych oknach niezmiernego gmachu tu i ówdzie słabe błyszczały światła; gdzie niegdyś był gwar przemyślnego ludu, gdzie za krocie i krocie w dniu jednym stawały umowy, gdzie błyszczał marmur i złoto, na łożu boleści jęk tylko dalekich od ojczyzny swojej konających żołnierzy słyszeć się dawał...

W związku z potrzebami szpitala założono na dziedzińcu ratusza wodotrysk, funkcjonujący do 1890 r., a następnie zastąpiony przez istniejącą do dziś - chociaż przeniesioną na inne miejsce - fontanną Flisaka. Dodatkowo poważnie ratusz ucierpiał podczas oblężenia i bombardowania Torunia przez wojska rosyjskie i pruskie w 1813 r. Zdobyty Toruń przez Rosjan stał się miejscem kwaterownaia żołnierzy. Na koszary dla żołnierzy przeznaczony został ratusz i jego dewastacja jeszcze bardziej pogłębiła się. Przywrócenie budynku do używalności nastąpiło w 1815 r., chociaż jeszcze w 1834 r. z wieży odrywały się niemałe kawały muru.

Poważniejszych napraw i remontów ratusz doczekał się w latach 1860-1862, a w 1869 r. przekształcono ryzalit przy elewacji zachodniej z formy barokowej na neogotycką, zachowaną do dziś.

 

Obraz Eduarda Gärtnera datowany na 1848 r., chociaż przedstawia m.in. pomnik Kopernika odsłonięty dopiero w 1853 r.

 

 

W czasie II wojny światowej Ratusz Staromiejski - podobnie jak cały Toruń - nie uległ zniszczeniom wojennym. Okupacyjne władze niemieckie dokonały jednak wyburzenia średniowiecznych schodów prowadzących z rynku do piwnic.

Pod koniec II wojny światowej Ratusz ponownie staje się szpitalem wojskowym, tym razem dla wojsk radzieckich i służy im niemal przez cały rok. Ponownie następuje poważna dewastacja wnętrz i wyposażenia. Na początku 1946 r. budynek ratusza został przejęty przez muzeum (od 1965 r. funkcjonujące pod nazwą Muzeum Okręgowe).

 

Po ponad 250 latach od pamiętnego najtragiczniejszego dla toruńskiego ratusza roku 1703, podjęto w 1958 r. zakrojone na wielką skalę prace remontowe. Fundusze państwowe na pełne sfinansowanie robót zapewniła decyzja Sejmowej Komisji Kultury. Cały budynek przystosowano do celów muzealnych. Ekspozycje muzealne zostały wkomponowane w zabytkowe wnętrza w taki sposób, aby podkreślić walory tych wnętrz oraz stworzyć integralną całość ekspozycyjno-architektoniczną. Przywrócono pomieszczeniom ich historyczny XVIII-wieczny układ przestrzenny usuwając wiele XIX-wiecznych ścian działowych, częściowo zrekonstruowano zniszczone detale. Dokonano również wiele cennych odkryć, które wzbogaciły wiedzę o zabytku.