Sala Rady (Senatu) w Ratuszu Staromiejskim
Sala Rady była najwytworniej ozdobionym pomieszczeniem w toruńskim Ratuszu Staromiejskim. Wyposażona w 1603 r. uległa niestety całkowitemu zniszczeniu sto lat później.
Bogate dekoracje jej 12-dzielnego stropu nasycone alegoriami wyrażały najistotniejsze treści toruńskiej polityki, wzór miasta idealnego i idealnie rządzonego przez światłą i sprawiedliwą Radę. Podkreślały samostanowienie i niezależność władzy w Toruniu, co było całkiem unikatowe na tle innych miast polskich.
To szczytowe osiągnięcie sztuki o treściach północnoeuropejskiego humanizmu protestanckiego w Toruniu i jedno z najwybitniejszych i najbardziej wyjątkowych dzieł renesansowych w skali Europy.
To szczytowe osiągnięcie sztuki o treściach północnoeuropejskiego humanizmu protestanckiego w Toruniu i jedno z najwybitniejszych i najbardziej wyjątkowych dzieł renesansowych w skali Europy.
Poprzez wspaniałość swojego wyposażenia Sala Rady miała być pomieszczeniem odpowiadającym randze i aspiracjom nowożytnego Torunia. Twórca bogatego i skomplikowanego programu ikonograficznego - najwybitniejszy burmistrz Torunia Heinrich Stroband oraz artyści z jednym z najznakomitszych malarzy XVI i XVII w., Antonem Möllerem na czele, stworzyli na pocz. XVII w. wnętrze, które było połączeniem toruńskości, protestantyzmu i wspaniałości, wykonanym w stylu manieryzmu niderlandzkiego na bardzo dobrym poziomie artystycznym.
Sala Rady w toruńskim Ratuszu Staromiejskim znajduje się na jego I piętrze od strony południowej. W okresie nowożytnej świetności Torunia była najbardziej reprezentacyjnym i najbogaciej ozdobionym pomieszczeniem toruńskiego Ratusza. Formę taką zdobyła w wyniku wielkiej rozbudowy Ratusza na pocz. XVII w. (zobacz: Historia Ratusza Staromiejskiego), obejmującej m.in. bogaty wystrój wszystkich sal I piętra. W wyniku tej rozbudowy - jak pisał w 1684 r. historyk Christoph Hartkhnoch:
Wyposażył Stroband ratusz tak wspaniałymi wnętrzami, że nawet z najwytworniejszymi w Europie a nawet całego świata mógł współzawodniczyć.
W zachowanych do dziś rozmiarach sala powstała w czasie ww. manierystycznej wielkej rozbudowy Ratusza w 1603 r. w wyniku podziału większej sali pochodzenia średniowiecznego. Przed głównym wejściem, od strony wschodniej wydzielono wtedy też obszerny przedsionek - o czym niżej.
Układ miejsc podczas uroczystego posiedzenia Trzech Ordynków (Rady, Ławy, Trzeciego Ordynku) z okazji inauguracji Sali Rady 11 sierpnia 1603 r.
Jacob Heinrich Zernecke, Thornische Chronica..., 1727 r.
Sala Rady niestety uległa całkowitemu zniszczeniu w czasie tragicznego w skutkach szwedzkiego bombardowania Torunia we wrześniu 1703 r. (zobacz tutaj) oraz następnie w czasie wojen napoleońskich w 1812 r. (zobacz tutaj) i dlatego dziś nie posiada żadnych ozdób i oryginalnego wyposażenia. Jej ówczesna ornamentyka porównywalna może być z pochodzącą z tegoż okresu i zachowaną do dziś Wielką Salą Rady (Salą Czerwoną) Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku.
Sala Rady w Toruniu stanowiła dumę Rady miejskiej i wyraz zasobności toruńskiego patrycjatu, sławiona przez kronikarzy i odwiedzających miasto, budziła podziw współczesnych, zarówno polskich, jak i zagranicznych.
Jej unikatowość polegała na przedstawionej tu tematyce miasta doskonałego idealnie rządzonego, po drugie na wyjątkowej klasie artystycznej dzieła stworzonego przez wybitnego malarza Antona Möllera oraz tego samego warsztatu snycerskiego (nieznanego niestety nazwiska twórcy), który wytworzył cenny i zachowany do dziś manierystyczny prospekt organowy w toruńskim kościele Mariackim i po trzecie na zastosowaniu w przedstawieniach scen - obok powszechnie wtedy znanych - również motywów i przedstawień bardzo rzadkich; to z kolei świadczy o ogromnejj inwencji i erudycji twórców programu ikonograficznego, z Heinrichem Strobandem na czele.
Sala Rady w Toruniu stanowiła dumę Rady miejskiej i wyraz zasobności toruńskiego patrycjatu, sławiona przez kronikarzy i odwiedzających miasto, budziła podziw współczesnych, zarówno polskich, jak i zagranicznych.
Jej unikatowość polegała na przedstawionej tu tematyce miasta doskonałego idealnie rządzonego, po drugie na wyjątkowej klasie artystycznej dzieła stworzonego przez wybitnego malarza Antona Möllera oraz tego samego warsztatu snycerskiego (nieznanego niestety nazwiska twórcy), który wytworzył cenny i zachowany do dziś manierystyczny prospekt organowy w toruńskim kościele Mariackim i po trzecie na zastosowaniu w przedstawieniach scen - obok powszechnie wtedy znanych - również motywów i przedstawień bardzo rzadkich; to z kolei świadczy o ogromnejj inwencji i erudycji twórców programu ikonograficznego, z Heinrichem Strobandem na czele.
Najcenniejszą i najbardziej unikatową cechą dawnej Sali Rady była bogata w formie i treści malarska dekoracja stropu. Jej program ikonograficzny to:
jedno z najważniejszych w tym czasie przedsięwzięć artystycznych w dziedzinie architektury i malarstwa na ziemiach polskich. Jednocześnie jest to dzieło wybitne i wyjątkowe w skali europejskiej, o nadzwyczaj ciekawej wymowie. Skomplikowany i rozbudowany program ideowy tej dekoracji nie tylko dorównywał podobnym w ratuszach największych miast europejskich, ale nawet w wielu przypadkach przewyższał je pod względem liczby motywów i ich oryginalności. Mimo, że dzieło od ponad trzystu lat nie istnieje, nadal jest niezwykłym świadectwem swojego czasu - owocem erudycji pomysłodawców, a zarazem wyrafinowanym produktem propagandy politycznej i filozoficznej, głęboko zakorzenionym w kulturalnej, naukowej i religijnej rzeczywistości społecznej Torunia i Prus Królewskich
- cytując Katarzynę Kolendo-Korczak, autora publikacji "Praecepta politica w toruńskim ratuszu".
Bogacące się na pośrednictwie handlowym toruńskie mieszczaństwo zawsze dążyło do podkreślenia wyjątkowej pozycji Torunia, również poprzez nadanie odpowiedniego splendoru Ratuszowi i jego wnętrzom. Tak było w końcu XIV w. - w czasie średniowiecznego apogeum rozkwitu Torunia - kiedy z dotychczasowych zabudowań wyłoniła się gotycka bryła Ratusza. Tak było również na przełomie XVI i XVII w. - w czasie "Złotego Wieku" - nowożytnego apogeum rozkwitu Torunia - kiedy podjęto manierystyczną rozbudowę Ratusza i jego wnętrz (więcej o tym: Historia Ratusza Staromiejskiego). W ich zdobieniu na początku XVII w. udział brali wybitni twórcy sztuki. Ratusz Staromiejski miał stanowić reprezentacyjną siedzibę władz toruńskich i jednocześnie poprzez formy architektoniczne oraz wymowną symbolikę bogatego zdobnictwa miał wyrażać idealne miasto rządzone w sposób światły i sprawiedliwy, czego najpełniejszym wyrazem był właśnie bogaty wystrój Sali Rady.
Przedsionek przed Salą Rady
Główne - wschodnie - wejście do Sali Rady poprzedza obszerny przedsionek. Dziś zdobi go strop z XVIII-wieczną polichromią, powstałą pod odbudowie Ratusza ze zniszczeń szwedzkich 1703 roku.
Obok Sali, od strony Rynku, znajduje się mała wąska izdebka (dostępna również z Przedsionka), przed 1703 r. wyposażona równie wspaniale jak Sala Rady, przeznaczona na prowadzenie sekretnych rozmów i narad.
Główne - wschodnie - wejście do Sali Rady poprzedza obszerny przedsionek. Dziś zdobi go strop z XVIII-wieczną polichromią, powstałą pod odbudowie Ratusza ze zniszczeń szwedzkich 1703 roku.
Obok Sali, od strony Rynku, znajduje się mała wąska izdebka (dostępna również z Przedsionka), przed 1703 r. wyposażona równie wspaniale jak Sala Rady, przeznaczona na prowadzenie sekretnych rozmów i narad.
Dziś z Przedsionka do Sali prowadzi barokowy piękny kamienny portal z piaskowca z 1735 r. (z czasów odbudowy po zniszczeniach 1703 roku), o bogatych formach, wyróżniający się wysokim poziomem artystycznym. Zastąpił on portal manierystyczny z 1603 r., zniszczony w 1703 r.
W portalu drzwi intarsjowane (o intarsji toruńskiej tutaj) ozdobione bogatą dekoracją z postacią Minerwy od zewnątrz i Apolla od wewnątrz (szczegółowy opis drzwi tutaj).
Na portalu tablica z napisem łacińskim w tłumaczeniu:
Szczęśliwe miasto, które ubezpieczającym murem wzmacnia szańce, gdy [ludzie] w rozwianych szatach chodzą po świecie, i gdzie zgodna z oddanymi jej obywatelami Rada uświęconej sprawiedliwości z sumiennością przestrzega. Za późno na pół zburzony zamek otaczać wieżami, gdy srogi Mars stoi już przed podwojami. I mury ze stromym wałem nic nie pomogą, skoro skłóceni obywatele toczą wewnętrzne walki.
Tekst ten zdobił tutejszy portal manierystyczny z 1603 r., zniszczony bombardowaniem Ratusza w 1703 r.
W czasie restauracji został na nowo wykuty, co potwierdza napis łaciński w dolnej części szczytu portalu, głoszący odtworzenie ratusza w dawnej ozdobie w roku 1735. Pojawia się tu też znamienny skrót SPQT (Senatus Populusque Thorunensis) nawiązujący do rzymskiego SPQR (Senatus Populusque Romanus), będący ponownie odwołaniem do wartości starorzymskich i porównaniem Torunia do republiki Rzymu.
Górna część portalu do Sali Rady zdobiona jest m.in. trzema tarczami herbowymi - ocalałymi z manierystycznego portalu - po lewej: św. Jana Chrzciciela w stroju rzymskim (patrona Starego Miasta Torunia), pośrodku: pierwotny herb Torunia z wyobrażeniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem ukazanej w bramie miejskiej, po prawej: aktualny herb Torunia.
Manifestacja idei miasta-republiki i cnót starorzymskich
Dekoracja Sali Rady po 1603 r., podobnie jak XVII-wieczne wyposażenie pozostałych sal toruńskiego Ratusza Staromiejskiego osadzona była w treściach specyficznego dla Torunia - i innych protestanckich, niezależnych miast północnej Europy - północnoeuropejskiego humanizmu protestanckiego, podsycanego rycerskim mitem arturiańskim (zobacz: Idea i tradycja arturiańska w Toruniu), pochodzącym jeszcze ze średniowiecza.
Owy humanizm protestancki wiązał się z kultem antyku, filozofią stoicką, idealizacją republikańskich wartości starożytnego Rzymu, niezależnej Wenecji czy miast niemieckich. Toruń, posiadając odpowiednie przywileje królewskie gwarantujące mu niespotykane w Rzeczypospolitej poza Gdańskiem samostanowienie, autonomię prawno-ustrojową (zobacz: Przywileje kazimierzowskie dla Torunia) oraz posiadając królewski przywilej wolności wyznania (również w Rzeczypospolitej poza Toruniem i Gdańskiem niespotykany), realizował więc ideę kalwińskiego miasta idealnego, miasta-republiki (Respublica Thorunensia zobacz tutaj), rozumianego jako wspólne dobro wszystkich wolnych ludzi.
Bezpośrednim odwołaniem do niezależnej Wenecji i porównaniem Torunia wprost z Wenecją była np. treść malowidła w tablicy trzeciej stropu (zobacz niżej).
Najbardziej widocznym wyrazem tego światopoglądu i systemu wartości torunian podkreślających swoją protestancką tożsamość, były dzieła sztuki malarskiej i rzeźbiarskiej oraz system kształcenia w sławnym Gymnasium Academicum. Stosowano więc bogactwo alegorii, tematykę mitologiczną, bohaterowie starożytnego Rzymu widnieli przedstawiani w zdobieniach gmachów i wnętrz publicznych, domów prywatnych, podobnie stosowano sentencje łacińskie; w Gimnazjum Akademickim uczono wzorów cnót republikańskich na przykładach bohaterów rzymskich. Burmistrzów nazywano prokonsulami, rajców konsulami, Radę miejską Senatem, a Salę Rady Salą Senatu Respublicae Thorunensis. Architekturę i sztukę realizowano w Toruniu (podobnie jak w Gdańsku) w stylu popularnego tu - a niespotykanego w miastach polskich - manieryzmu niderlandzkiego (zobacz: Architektura Torunia), który w wielkich miastach pruskich traktowany był jako symbol niezależności i wolności (też wolności wyznania protestanckiego, które Toruń przywilejem króla Zygmunta II Augusta posiadał od 1558 r.), w przeciwieństwie do renesansu i baroku włoskiego, będącego stylem katolickim, sarmackim (szlachta znana z ograniczania praw miast) i polskim.
12 tablic: Manifestacja miasta doskonałego i niezależnego
Najwspanialszym dziełem tego specyficznego dla Torunia humanizmu kalwińskiego była dekoracja Sali Rady (Senatu) w Ratuszu Staromiejskim, powstała i zaprojektowana przez Heinricha Strobanda (1548-1609), najwybitniejszego prezydenta Torunia wszech czasów. Główne dzieło powstało na stropie Sali. W bogato zdobionych snycersko ramach umieszczono tu 12 jednakowych rozmiarowo malowideł autorstwa wybitnego malarza manierystycznego, Antona Möllera (1563-1611), dla którego malowidła te stały się jednym z najważniejszych owoców jego twórczości.
Rolą i tematem malowideł była gloryfikacja kwitnącego Torunia i idealnie rządzącej nim Rady oraz wskazówki dla rządzących. Zespół malowideł przedstawiał program odwołujący się do historii starożytnej i biblijnej, głoszący główne cnoty Rady, dzięki której Toruń jest miastem idealnym, rządzonym w sposób światły i sprawiedliwy, a Rada jest samorządna i samokształtująca się, niezależna i wolna od jakichkolwiek wpływów, w tym wpływów władzy królewskiej oraz kościelnej.
Malowidła te miały ciągle przypominać członkom toruńskiej Rady, że ich ojczyzną jest Toruń i jego dobro jest najistotniejsze.
To skomplikowane przesłanie ikonograficzne było więc swego rodzaju podkreśleniem niezależności Torunia w ramach Rzeczypospolitej. Było zrozumiałe i możliwe do odczytania dla członków Rady, czyli wąskiej i wykształconej grupy mężów uczonych, posiadających wiedzę z zakresu literatury i historii. W Toruniu zapewniała ją słynna z wysokiego poziomu uczelnia półwyższa Gymnasium Academicum oraz stypendia Rady toruńskiej, pozwalające na dalsze studiowanie na renomowanych uniwersytetach europejskich.
Podział dekoracji Stropu Sali Rady na 12 tablic nawiązywał do Prawa Dwunastu Tablic - najstarszej starorzymskiej ustawy, która obok Dekalogu stanowiła w epoce nowożytnej wzór norm społecznych i będącej też rozumianą jako idea doskonałego kanonu. Tym samym Respublica Thorunensia wprost odwołuje się do Respublica Romana, a Rada (Senat) toruńska do Senatu rzymskiego.
Każda z dwunastu tablic podzielona była na dwie części: emblematyczną i historyczną.
Tematami dwunastu obrazów-tablic były:
1 Opatrzność Boska roztaczająca opiekę nad Republiką.
Na tablicy emblematycznej:
Umieszczona w górnej strefie części środkowej Opatrzność Boska została przedstawiona jako teatragram Jahwe w kole z wychylającymi się rękoma: prawa podtrzymująca kulę ziemską (symbolizująca los człowieka i świata od woli bożej), lewa rzucająca gliniane naczynie (sąd ostateczny i kara za grzechy). Na skraju dopełnieniem było koło garncarskie (narzędzie Boga do stworzenia glinianego dzbana - człowieka), po przeciwnej stronie personifikacja Republiki w czerwonej szacie, wspierająca się na 4 kolumnach (przedstawienie identyczne jak to w portalu wewnętrzym Sali - zobacz tutaj). Po jej prawej stronie Prawodawca wskazywał na dwie tablice praw zawieszone na kolumnie, a obok kolumny personifikacja Ludu. Po prawej wyobrażono Urzędnika siedzącego na lwie z mieczem i berłem depczącego Bunt. Bunt przeciwko Radzie, podobnie jak przeciwko królowi, uznawany był za jedno z najcięższych przestępstw. Urzędnika obejmowała personifikacja Niewinności. Ponad Prawodawcą ukazano Cesarza z mieczem i księgą, ponad Urzędnikiem - Króla i jego doradców. Doradcy pozbawieni dłoni, co symbolizuje ich nieprzekupność; król jest ślepy, co oznacza jego bezstronność.
Tablica historyczna:
Dominującym przedstawieniem, ukazanym pośrodku było Stworzenie Świata. Po prawej wyobrażono Mojżesza z tablicami Dziesięciorga Przykazań. Po lewej Budowę Wieży Babel z postacią Nemroda. Na skraju uzupełnieniem była scena Namaszczenia Dawida na króla przez Samuela.
2 Pobożność i Religijność. Cnota i Uczciwość. Wychowanie
Przedstawienia tu zawarte ukazują kolejne cechy dobrych rządów. Główną cnotą jest Pobożność i Religijność - ubrana w białą szatę kobieta klęcząca przy ołtarzu, wznosząca do nieba ręce, w których trzyma serce. Obok ukazano nauczającego kapłana i Arkę Przymierza.
Po prawej stronie tej sceny przedstawiono Cnotę i Uczciwość wraz z przedstawieniem Minerwy depczącej ropuchę. Towarzyszy temu scena Herkules na rozstaju dróg.
Po lewej Wychowanie w zielonej szacie (kolor młodości-niedojrzałości i nadziei), któremu towarzyszy ojcec sadzący drzewo i podlewająca je matka. Obok scena ojca wysłuchującego próśb swoich dzieci i historia psów Likurga.
Podkreślenie znaczenia wychowania nawiązuje wprost do działalności Heiricha Strobanda, jednego z głównych twórców Gymnasium Academicum - słynnej z dobrego poziomu toruńskiej uczelni półwyższej.
3 Roztropność. Mądrość. Rada
Głównym tematem tablicy emblematycznej była Mądrość, którą ukazano pośrodku. Ubrana była w białą szatę, w prawej ręce trzymała gałązkę oliwną z dwoma wężami, w lewej wędzidło z zawieszoną kulą ziemską.
Po prawej widniała Roztropność - kobieta w czerwonej szacie o dwóch obliczach, w prawej ręce trzymająca węża, w lewej lustro.
Po lewej Rada ukazana jako ubrana w purpurową szatę matka na kolanach trzymająca panoramę Torunia. Prawa ręka Rady jest zasłonięta fragmentem zwieszającego się ramienia kwadratu tkaniny, co symbolizuje nieprzekupność. Obok przedstawiono toruński Ratusz i odbywające się w nim posiedzenie Rady (sesję szlachetnego senatu) z wyznaczonymi miejscami, w których zasiadają: 2 burmistrzów, prezydent, burgrabia, 12 rajców oraz 4 sekretarzy.
Odpowiednikiem Rady z tablicy emblematycznej była Sesja senatu weneckiego na tablicy historycznej. Republika Wenecji funkcjonowała w ówczesnej Europie - obok Rzymu - jako jeden z dwóch wzorców idealnie zarządzanej republiki miejskiej. Zastosowane więc tutaj zestawienie posiedzenia Rady toruńskiej z posiedzeniem senatu weneckiego jest bezpośrednim porównaniem Torunia i Wenecji. Wenecji, która stanowiła wzór miasta idealnego, na którym wzorują się lub do którego dążą inne niezależne miasta Europy, posiadające duże przywileje wolności; w Polsce posiadały je tylko Toruń i Gdańsk (zobacz: Toruń w czasach świetności).
Przedstawienie na tej tablicy mówi, że Wenecja jest nie tylko przykładem dla Torunia, ale Toruń jej dorównuje dzięki mądrym rządom swojej Rady (Senatu).
Poza tym w części historycznej widniały: Sąd nad Zuzanną oraz Sąd Salomona.
4 Sprawiedlowość i Słuszność
Pośrodku tablicy emblematycznej widnieje Sprawiedliwość i Słuszność z wizerunkiem słonia obok (symbolu wielkoduszności) oraz będące ich konsekwencją Nagroda i Kara (po lewej) oraz Opieka nad Biednymi i Sierotami (po prawej).
Odpowiadają im w tablicy historycznej: Sąd Kambyzesa (pośrodku), Wóz Tryumfalny oraz Ukaranie Marka Manliusza Kapitolinusa (po lewej) oraz Św. Marcin (po prawej).
Opiekę nad sierotami rozwiązywano w Toruniu - jako mieście idealnym - od pocz. XVI w., np. w wilkierzu Rady z 1523 r., później w 1595 r. oraz w 1605 r. w ordynacji Heinricha Strobanda Patrocinum Pupillorum (O opiece nad sierotami).
5 Męstwo. Miłość Ojczyzny. Czujność
Cnota Męstwa ukazana pośrodku była głównym tematem tablicy. Po prawej Miłość do Ojczyzny, obok towarzyszy temu św. Jerzy (bezpośrednie nawiązanie do żywej w Toruniu od średniowiecza tradycji arturiańskiej nobilitującej patrycjat) z uratowaną przez niego księżniczką Małgorzatą i widok toruńskiego Odwachu. Miłość do Ojczyzny to kobieta ubrana na biało, siedząca przy płonącym ogniu, do którego wkłada rękę ze sztyletem. U jej stóp pelikan rozrywający sobie dziobem pierś i karmiący swoja krwią pisklęta.
Po lewej Czujność przy której Żuraw z kamieniem oraz Kogut na trąbie.
W części historycznej: Dawid walczący z Goliatem (pośrodku), Horacjusz Kokles (po prawej) i Czuwający Aleksander Wielki (po lewej).
Ikonografia tablicy przypomina o ważnych kwestiach obronności Torunia, o obowiązku dbania o jego bezpieczeństwo poprzez płacenie podatków i biorąc udział w obronie w razie wojny.
6 Umiarkowanie. Nadzór nad Obyczajami i Wydatkami. Troska o Zaopatrzenie i Zdrowie
Pośrodku tablicy emblematycznej Umiarkowanie przedstawione jako kobieta w skromnej zielonej szacie i rucianym wieńcem na głowie. W lewej ręce trzyma dwa talerze: na jednym nieco pożywienia, do drugiego prawą ręką nalewa napój z małego dzbanuszka. Pod jej nogami podeptana sakiewka (symbolizująca odrzucenie bogactwa), obok para synogarlic (symbol czystości cielesnej i wierności małżeńskiej).
Troska o Zaopatrzenie i Zdrowie ukazana została jako dorodna dziewczyna ubrana w brązowe szaty, trzymająca w ręku snop zboża oraz naczynie apteczne "Theriaca". U jej stóp nocnik, a po drugiej stronie zapasy: mięso, ryby, chleb i naczynia na wino, obok budynek spichrza i skład apteczny.
Motyw ten odwołuje się do realizowanej w Toruniu - mieście idealnym - dbałości o zapasy i zdrowie, wyrażającej się np. przez regulację skupu zboża w Toruniu. Zostało to uregulowane prawnie w Reformatio Sigismundi w 1523 r. oraz w wilkierzu Rady toruńskiej w 1528 r., gdzie określono pierwszeństwo sprzedaży zboża mieszczanom, a dopiero następnie kupcom sprzedającym je dalej do Gdańska. Z kolei wilkierz z 1523 r. regulował sprawy utrzymania czystości ulic, przewidywał kary za składanie nieczystości w miejscach niedozwolonych i nakazywał utworzenie wysypisk śmieci. Dotyczył też ochrony przeciwpożarowej. W 1594 r. Rada wydała ordynację dot. oczyszczania miasta - wywozu i składowania śmieci, kar i podatków. Powołano urząd kwaterny.
Nadzór nad obyczajami i wydatkami ukazano jako ubrana w brunatną szatę dostojna kobieta trzymająca w prawej ręce kij, w lewej świecę, wsparta o tablicę z łacińskimi napisami "obyczaje" i "zbytek". U jej stóp puszka z wysypującymi się oznakami luksusu (pieniędzmi, bogatymiu szatami, bizuterią) oraz naczynia pełne rozmaitych potraw.
W mieście idealnym wyrazem Nadzoru były tzw. ustawy antyzbytkowe. Po raz pierwszy w Toruniu wydano taką w 1590 r., a kolejne pojawiały się do końca okresu I Rzeczypospolitej.
W części historycznej przedstawienia ukazywały: Józef i żona Putyfara (pośrodku), Marek Katon Cenzor ze Sługami (po prawej), Józef tłumaczący sen Faraona oraz Archanioł Rafał przywracający wzrok Tobiaszowi (po lewej).
7 Łaskawość. Surowość. Umiar
Cnota Łaskawości, która jest głównym tematem obrazu, ukazana została w centrum części emblematycznej, wyobrażona jako piękna młoda kobieta z wieńcem lilii na głowie, w białej szacie, w prawej ręce trzymająca berło skierowane do proszącego człowieka, w lewej pęk lilii. U jej stóp leżał lew z owieczką. Lilia to symbol łaski, także czystości i niewinności. Łaskawości asystuje Iris - greckie bóstwo tęczy jako łuku łączącego niebo i ziemę. Tęcza to też symbol dobrych rządów, pokoju i harmonii społecznej.
Przedstawienie Łaskawości jako głównego tematu tablicy siódmej sugeruje, że tę cnotę uznano za najważniejszą dla rządzących.
Po prawej stronie przeciwwaga Łaskawości - Surowość z narzędziami wykonywania wyroków: kajdany i dyby. Ubrana w czerwoną szatę, o surowym wyrazie twarzy, opiera się obiema rękami o rękojeść miecza (symbol władzy sądowniczej) skierowanego w dół
Po lewej Umiar przedstawiony jako kobieta z wędzidłem i z wagą o zrównoważonych szalach, na których leżą berło i miecz. Na jej kolanach siedzi biała gołębica. Atrybuty Umiaru symbolizują jednocześnie równowagę między Surowością i Łaskawością.
Odpowiednikiem Łaskawości w części historycznej jest Estera przed Ahaswerusem, odpowiednikiem Surowości - Zaleukos i jego syn, odpowiednikiem Umiaru - historia Krezusa skazanego na stos przez Cyrusa.
8 Podatek. Szczodrość. Oszczędność
Przedstawiona w środku alegoria Podatku wyobrażona została jako kobieta siedząca przy stole z księgami rachunkowymi i z sakiewką, do której wlatują pszczoły, co oznacza zgodną pracę dla dobra ogółu. Owocem pracy jest też siła i bogactwo miasta.
Obok niej cnota Szczodrości trzymająca naczynie z napisem "Pro merito" (Za zasługi) i wyrzucająca z niego monety na leżące u jej stóp hełm i księgę (nagradzanie zasług wojennych i wykształcenia). Szczodrości towarzyszą Trzy Gracje (symbol zgody i przyjaźni, ale też wdzięczności, któa jest odpowiedzią na szczodrość)..
Po lewej stronie Oszczędność jako starsza, skromnie ubrana, chuda kobieta, trzymająca w jednej ręce żelazną puszkę, a w drugiej zamkniętą sakiewkę. Na szyi ma zawieszone klucze do puszki. Pod jej nogami widczne mrówki i jeż.
W części historycznej Podatkowi odpowiada Jozjasz zbierający podatek na odbudowę świątyni, a Oszczędności odpowada ewangeliczna scena Nakarmienia Pięciu Tysięcy.
9 Prawda. Wolność i Szczerość. Cierpliwość
Prawda przedstawiona jest jako wyskakująca z jaskini piękna naga kobieta z uskrzydloną klepsydrą w ręku. Nagość i moment wyskakiwania z ciemności (jaskini) na słońce oznacza, że nie ma nic do ukrycia. Czas (klepsydra) jest sprzymierzeńcem prawdy.
Po prawej alegoria Wolności i Szczerości ukazana jako młoda dziewczyna z płonącym językiem, otwartym sercem i trąbą w ręku, ubrana w jasnoczerwoną szatę.
Po lewej Cierpliwość przykuta do skały, a przed nią kowadło z sercem, w które uderzają trzy młoty.
Na obrazie historycznym Prawdzie odpowiada Artakserkses karzący kłamcę, Wolności i Szczerości odpowiada scena przyjęcia posłów germańskich przez Aleksandra Wielkiego, a Cierpliwości odpowiada Dawid przeklinany przez Szemei.
10 Stałość. Wierność i Milczenie. Majestat Władzy
Stałość jest ubraną na zielono młodą dziewczyną w wieńcu z bluszczu (zawsze zielonych liści), w prawej ręce trzyma kulę armatnią, w lewej słup graniczny z napisem "Cedo nulli" (Nikomu nie ustępuję)
Po prawej alegoria Wierności i Milczenia ubrana na biało, z pierścieniem na prawej dłoni i miseczką w lewej ręce, u jej stóp pies i delfin, a nad głową dwie wychylające się z obłoków ręce trzymające róg obfitości.
Po lewej Majestat Władzy symbolizuowany przez zasiadającą na tronie królową w złotej szacie z berłem i księgą. Umieszczono tu też polskiego orła.
Na tablicy historycznej odpowiednikiem Stałości jest Appiusz Klaudiusz Caecus. Odpowiednikiem Wierności i Milczenia jest Papiriusz Pretekstat, a odpowiednikiem Majestatu Władzy jest Kwintus Fabiusz Maksymus.
11 Zgoda Ordynków. Pokój. Wojna
Zgoda Ordynków przedstawiona została jako młoda dziewczyna w białej szacie, trzymająca w prawej ręce pęk związanych strzał, w lewej trójkąt z wypisanymi przy wierzchołkach literami I, S, P oraz literą T w jego środku. Zgoda Ordynków rozumiana jest jako porozumienie i zgodność wszystkich trzech organów niezależnej toruńskiej władzy: Rady (S jak Senat), Ławy (I jak Iudicum) i Trzeciego Ordynku (P jak Populus - lud). Litera T oznacza Toruń.
Po lewej stronie w części emblematycznej przedstawiono Wojnę (w zbroi i hełmie na głowie, w prawej ręce trzymającą uniesioną szablę, w lewej tarczę i płonącą pochodnię, depcze płody rolne, księgę i bezbronnego człowieka), po prawej Pokój (dziewczyna w zielonej szacie, trzymająca w jednym reku wieniec, w drugim róg obfitości).
W części historycznej pośrodku widniał król Scylus tłumaczący na łożu śmierci swoim synom jak ważna jest zgoda. Obok postać błazna Klausa Narra (1486-1530) zatrudnionego na dworze książąt saskich na przełomie XV i XVI w.
Po lewej Kartagina zburzona przez Scyopina, po prawej Jonatan odbudowujący mury Jerozolimy.
12 Zbawienie Republiki i szczęśliwość życia doczesnego. Sąd Ostateczny
Tablica ta stanowi podsumowanie całego cyklu malowideł stropowych Sali Rady. Podkreśla zależność od Boga i jego wyroków. Przypomina, że warunkiem pomyślności jest przestrzeganie praw.
W części emblematycznej przedstawione zostało pośrodku drzewo z owocami i ptakami (z biblijnej Księgi Daniela), z którego gałęzi zwisają kielich, księga, berło z mieczem i sierp. Poniżej różne zajęcia wykonywane przez ludzi, różne stany społeczne oraz zwierzęta żywiące się owocami z tegoż drzewa.
Po prawej stronie obrazu cztery zwierzęta.
Po lewej Kolos i rozbijający go kamień.
W części historycznej widniał Bóg Ojciec (w formie słońca z tetragramem Jahwe) i Baranek Apokaliptyczny na księdze z siedmioma pieczęciami.
Poniżej Sąd Ostateczny - jako zakończenie istnienia i naturnelane zakończenie cyklu malowideł.
Dekoracja ścienna
Wewnątrz Sali dolna część ścian wyłożona była boazerią z bogatą dekoracją snycerską i intarsjami z motywami roślinnymi. Dekoracja ta tworzyła kompozycyjną całość z dekoracją kominka i portali wewnętrznych (zobacz niżej) i tworzyła z nimi jednolity ciąg.
Powyżej boazeri ściany obite były tkaniną (najpewniej ówcześnie modną czerwoną symbolizującą też powagę i majestat władzy) i wisiało tu 12 tablic z numerami i tytułami-tematami obrazów na stropie. Pod nimi z kolei znajdowały się - nieznane dziś - teksty opisujące treści obrazów.
Natomiast na ścianie zachodniej znajdował się gobelin z przedstawieniem Sądu Salomona.
W górnej części ścian Sali znajdowały się powieszone obrazy ukazujące portrety królów polskich od Kazimierza Jagiellończyka do Augusta II Mocnego - to jedyne obiekty z dawnego wyposażenia Sali Rady uratowane z pożogi w 1703 r., zachowane do dziś i eksponowane obecnie w Sali Królewskiej Ratusza Staromiejskiego.
Poniżej portretów królewskich wisiały tarcze herbowe patrycjatu toruńskiego.
Z dawnego wystroju Sali Rady do dziś zachowało się też kilka kwater witrażowych z okien, przedstawiających herby rodowe. Obecnie eksponowane w Muzeum Historii Torunia.
Portal wewnętrzny
Wschodnie drzwi do Sali Rady prowadzące z Przedsionka - hierarchicznie ważniejsze - obramione były portalem nie tylko zewnętrzym (od strony Przedsionka), ale również portalem wewnętrznym. Był on drewniany, bogato rzeźbiony, ujęty kolumnami, ozdobiony wicią roślinną z kwiatami i ptakami wykonanymi w technice intarsji. Sięgał aż do stropu. W górnej części znajdował się obraz Szczęśliwa Republika, przedstawiający personifikację republiki zasiadającą na tronie otoczonym przez cnoty, ustawionym na 4-kolumnowym portyku, a na jego kolumnach umieszczone były symbole cnót i zajęć obywateli: ołtarz, księga, skrzyżowane miecze i radło. Identyczny temat widniał na tablicy I na stropie Sali.
Kominek
Kominek w Sali Rady wykonany był z czarnego marmuru i alabastru, stał przy południowej ścianie. Ozdabiały go tarcze z herbem Torunia oraz łacińską inskrypcją poniżej złotymi literami na czarnym marmurze w tłumaczeniu:
Ciepło natury jest umiarkowane, przyjaciółką rozkosz,Łagodna władza obyczajem, Pomyślność w dostatkach,Rozważna rada - lek w teraźniejszych nieszczęściach.Jak umiarkowanie przynosi pożytek,Tak popędliwość szkodzi. Roku 1603.
W części środkowej kominka, nad samym paleniskien, znajdowała się kolejna inskrypcja łacińska:
Religia, Muzy, Ubóstwo, Prawo, OjczyznaObywatele, Potomność i Pokój - Nasze zamiłowanie
Obok kominka, w rogu Sali, stał wielki piec, opalany od zewnątrz.
Przyścianie południowej Sali stały też dwie szafy.
Wspaniałość dekoracji tej sali mogła nawet przewyższać świetność powstałego w 1596 r. zdobienia stropu Wielkiej Sali Rady (Sali Czerwonej) autorstwa słynnego Hansa Vredemana de Vries (1527-1604) w gdańskim Ratuszu Głównego Miasta. Większość badaczy zgodnie stwierdza, że tamtejsza Rada zdecydowała się wymienić w latach 1606-1608 ten 10-letni strop na jeszcze bogatszy z malowidłami Izaaka van der Blocke i snycerską Simona Hoerle, zachowany tam do dziś, właśnie pod wpływem powstałego w 1603 r. stropu w Toruniu, chcąc tym dorównać wspaniałością dekoracji toruńskiej.
Strop gdański również posiada rozbudowany program ikonograficzny o podobnej treści i podobnym znaczeniu. W przeciwieństwie jednak do stropu toruńskiego, zniszczonego przez Szwedów w 1703 r., strop gdański szczęśliwie ocalał do dziś zabezpieczony w czasie II wojny światowej.
Wystrój Sali po odbudowie ze zniszczeń 1703 roku
Po najtragiczniejszym w całej historii Torunia szwedzkim bombardowaniu miasta we wrześniu 1703 r. odbudowano Ratusz Staromiejski, jednak wartość artystyczna odbudowanego wystroju wnętrz (zachowanego do dziś większości), w tym Sali Rady nie dorównuje poprzedniemu.
Teraz strop Sali zdobił malowany w 1736 r. przez nieznanego szerzej malarza Antoniego Ulricha plafon. Przedstawiał on alegorię Pokoju i Zgody. Ściany sali pokrywało płótno, być może również czerwone. Na nim wisiały obrazy, m.in. Sąd Salomona na ścianie zachodniej, przy której znajdowało się wielkie krzesło burmistrza prezydującego, pokryte karmazynowym holenderskim suknem.
Po najtragiczniejszym w całej historii Torunia szwedzkim bombardowaniu miasta we wrześniu 1703 r. odbudowano Ratusz Staromiejski, jednak wartość artystyczna odbudowanego wystroju wnętrz (zachowanego do dziś większości), w tym Sali Rady nie dorównuje poprzedniemu.
Teraz strop Sali zdobił malowany w 1736 r. przez nieznanego szerzej malarza Antoniego Ulricha plafon. Przedstawiał on alegorię Pokoju i Zgody. Ściany sali pokrywało płótno, być może również czerwone. Na nim wisiały obrazy, m.in. Sąd Salomona na ścianie zachodniej, przy której znajdowało się wielkie krzesło burmistrza prezydującego, pokryte karmazynowym holenderskim suknem.
W narożniku stał wielki piec z kaflami malowanymi w rózne motywy, o zwieńczeniu miedzianym w kształcie płomieni, bogato pozłacanym.
Była też m.in. szafa intrarsjowana (o intarsji toruńskiej tutaj), zegar szafkowy warsztatu Piotra Hohlmana i rzeźbiarza Johana Antonia Langenhahna.
To wyposażenie Sali również nie zachowało się do dziś, uległo zniszczeniu w czasie przeznaczenia Ratusza na szpital polowy wojsk napoleońskich w 1812 r. (zobacz: Toruń napoleoński. Napoleon w Toruniu).
Jedynymi do dziś ocalałymi elementami XVIII-wiecznego wystroju Sali są wysokiej klasy artystycznej intarsjowane drzwi (zarówno wschodnie, jak i zachodnie) oraz również wysokiej rangi portal prowadzący z Przedsionka do Sali - o czym wyżej.
Intarsjowane barokowe drzwi z 1735 r. do Sali Rady - wejście wschodnie (od Przedsionka przed Salą Rady), widok od wnętrza Sali.
W górnej płycinie przedstawiona postać mitologiczna Apolla (bóg prawdy, prawa i porządku) w krótkiej tunice i w płaszczu, z lutnią w rękach (fotografia powyżej). Po zewnętrznej stronie drzwi (od strony Przedsionka) w tym miejscu widnieje postać Minerwy (bogini mądrości, nauki oraz wojny sprawiedliwej) w szacie i zbroi, z dzidą i tarczą w dłoniach. Obie postaci umieszczone są na prostokątnych cokołach. Strój ich to szaty antyczne - jako bezpośrednie nawiązanie do idei miasta-republiki i cnót starorzymskich (>>>). Minerwa i Apollo jako przykłady mądrości i roztropności mieli być wzorem zalet, które powinny charakterysować rajców.
W dolnych płycinach po obu stronach drzwi znajdują się wazy barokowe z wiązankami tulipanów, wśród których unoszą się ptaki.
W trójkątnych narożach płycin swobodnie rozrzucone tulipany.
Dekoracja intarsjowana w części ramowej drzwi zawiera m.in. ornament akantowy o liściach esowato zwiniętych, wśród których postaci rycerza starorzymskiego, anioła z liliną i jeźdźca w stroju barokowym oraz godła Polski i Litwy.
Intarsjowane rokokowe drzwi z ok. 1770 r. do Sali Rady - wejście zachodnie (od strony Wielkiej Kancelarii), widok od wnętrza Sali.
Dwie płyciny otacza profilowana rama o rokokowym konturze, pokryta blachą mosiężną od strony wnętrza Sali.
W górnej płycinie od wnętrza (fotografia powyżej) stojąca kobieta z kaduceuszem w prawej dłoni, w lewej wznosi zwój papieru. Obok rokokowy stolik. Na szachownicowej zółto-czarnej posadzce ułożone księgi. To odniesienie podkreśla wagę, jaką przykładać miała Rada toruńska do zgody, porozumienia oraz odpowiedzialności za jedność miasta.
W górnej płycinie od zewnątrz (od strony Wielkiej Kancelarii): Merkury (bóg handlu) okryty płaszczem, trzymający kaduceusz i zapieczentowaną kopertę. U jego stóp, na szachownicowej posadzce rozrzucone arkusze, koperty i pióro pisarskie - symbole te odnoszą się roli Merkurego jako boga dobrej informacji, który dzięki uskrzydlonym nogom szybko dostarczał korespondencję i wiadomości. Alegorię tę umieszczono w tym miejscu, co wiązało się z pomieszczeniem Wielkiej Kancelarii, do której z Sali Rady drzwi te wiodły.
Po bokach górnej płyciny od wewnątrz (fotografia powyżej): alegoryczna postać kobieca trzymająca w dłoniach berło i płonące serce oraz kobieta z sercem w dłoni (alegorie Pobożności i Religijności).
Na dolnej płycinie od wewnątrz: alegoria Roztropności - kobieta siedząca na podwyższeniu z wężem owiniętym dookoła prawej ręki, na posadzce księgi. Po bokach dolnej płyciny półpostaci amorków wplecione w ornament.
Na dolnej płycinie od zewnątrz: alegoryczna postać Fortuny siedzi na kuli (kole), trzyma berło zakończone trójątem z okiem (znak Opatrzności Bożej), w które kieruje swój wzrok. W drugiej ręce trzyma tarczę, na której dwa profile: kobiety młodej i kobiety starej (oznaczającej dwa oblicza - zmienność fortuny). Obok na posadzce leżą księgi i worek z wysypującymi się z niego pieniędzmi - atrybut odpowiadający rogowi obfitości w innych przedstawieniach Fortuny.
Opracowanie: Arkadiusz Skonieczny, data publikacji: 29-11-2017
