Pierwsze muzea w Toruniu

Historia toruńskiego muzealnictwa rozpoczyna się w końcu XVI w. i tym samym należy do najstarszych w Europie. Oto w słynnej toruńskiej uczelni półwyższej - Gymnasium Academicum, powstałej w pofranciszkańskich budynkach klasztornych przy kościele Mariackim, utworzono bibliotekę wraz z gabinetem osobliwości, tzw. Musaeum, w którym zaczęto gromadzić najróżniejsze „dziwne” i rzadkie przedmioty, a także instrumenty naukowe oraz portrety.

 

Natomiast współczesne muzealnictwo toruńskie również należy do najstarszych w Polsce i sięga 1861 r.  kiedy powstało Städtisches Museum in Thorn (Muzeum Miejskie w Toruniu); w 1876 r. zorganizowano z kolei polskie Muzeum Towarzystwa Naukowego, a dopiero w 1930 roku scalono oba zbiory w jedno Muzeum Miejskie.

 

Wg zachowanego do dziś opisu pomieszczenie biblioteki i muzeum w Gimnazjum Akademickim było dużą wysoką salą z ceglaną posadzką i drewnianym, malowanym sufitem, w której stał […] szereg dużych, wysokich, dwustronnych półek na książki, skrzynie, kilka stołów, krzesła, ławy, drabiny, szczotki do omiatania itp. Szafy biblioteczne (repositoria) ustawione były sposobem biblioteki lejdejskiej tj. poprzecznie po obu stronach przejścia głównego z zostawionym między niemi wolnym przejściem. Półki zdobiły również obrazy alegoryczne i portrety […].

Sama biblioteka - i wraz z nią musaeum - pełniła funkcję zarówno biblioteki szkolnej, jak i publicznej, przez stulecia była wizytówką Torunia - jednego z największych i najbogatszych miast I Rzeczypospolitej (zobacz: Dawne biblioteki toruńskie - Pierwsza biblioteka publiczna) - i cieszyła się znakomitą opinią w kraju i Europie. Została zorganizowana zgodnie z najnowszymi ówczesnymi standardami, tak pod względem warunków przechowywania zbioru, jak i jego organizacji.

 

Z dawnych zbogatych zbiorów musaeum i biblioteki do dziś zachowało się wiele obiektów, przechowywanych obecnie w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej Książnicy Kopernikańskiej oraz w Muzeum Okręgowym. Są to m.in.:

Ponadto w zbiorach znajdowały się zabytki archeologiczne, z których najcenniejsze to znalezione w okolicach Torunia urny. Dwie z nich – z Bierzgłowa i Czarnowa zachowały się w zbiorach Działu Archeologii Muzeum Okręgowego.

W zbiorach znajdowały się także pomoce naukowe – mapy i globusy, w tym ziemski i niebieski Gerarda Mercatora, przyrządy matematyczne, preparaty biologiczne w słojach, m.in. węże, embriony, a także muszle, skorpion, wypchany krokodyl i szkielety, z których „najsłynniejszym” był szkielet ludzki przygotowany w 1576 r. przez Mikołaja Buccellę z Padwy, medyka królewskiego i Melchiora Pirnesiusa fizyka miejskiego toruńskiego, a ofiarowany gimnazjum przez chirurga toruńskiego Marcina Kopernika.

 

 

Pierwsze na ziemiach polskich budynki dla celów muzealnych wznieśli w Puławach w latach 1800 i 1809 Czartoryscy. Umieszczono tu kolekcję romantyczno-sentymentalną, na którą składały się przede wszystkim pamiątki dotyczące historii Polski oraz obiekty związane ze sławnymi ludźmi, w tym z Mikołajem Kopernikiem. Jednak po klęsce powstania listopadowego w 1831 r. i wobec zagrożenia konfiskaty zbiorów, zostały one wywiezione przez Adama Jerzego Czartoryskiego do Paryża, gdzie przechowywane były do 1870 r., odkąd znalazły swoją siedzibę w Krakowie.

W 1857 r. w Poznaniu powstało Muzeum Starożytności Polskich i Słowiańskich w Wielkim Księstwie Poznańskim.

 

Kolejne zbiory muzealne powstały w Toruniu.

W XIX w. zorganizowano w Toruniu dwa towarzystwa naukowe, a przy nich również muzea, gromadzące już w sposób systematyczny i naukowy eksponaty. Pierwsze z nich, niemieckie Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst (które powstało w 1853 r. i było najstarszym niemieckim towarzystwem naukowym na Pomorzu), umieściło zbiory w Ratuszu Staromiejskim i zorganizowało Städtisches Museum, otwarte w 1861 r.

Drugie, polskie Towarzystwo Naukowe w Toruniu (założone w 1875 r. jako pierwsze polskie towarzystwo naukowe na Pomorzu), udostępniło swoje Muzeum w 1876 r. 

Dzisiaj bezpośrednim kontynuatorem i spadkobiercą dwóch najstarszych toruńskich muzeów jest Muzeum Okręgowe.

Później, dopiero w 1862 r. założono w Warszawie Muzeum Sztuk Pięknych (dzisiejsze Muzeum Narodowe w Warszawie), które jednak wegetowało aż do odzyskania niepodległości jako muzeum miejskie.

Następnie, w 1870 r. powstało Städtisches Museum w Gdańsku, w 1874 r. muzeum miejskie we Lwowie, w 1879 r. Muzeum Narodowe w Krakowie, a w 1881 r. Muzeum Rzemiosł Artystycznych w Gdańsku.  

 

Coppernicus-Verein für Wissenschaft und Kunst rozpoczęło starania o utworzenie w Toruniu muzeum już w 1855 r. Na siedzibę wybrano Ratusz Staromiejski, gdzie w kilku salach przygotowano ekspozycje. W lipcu 1861 r. najpierw władze miasta,
później nadprezydent prowincji pruskiej wydali zgodę na utworzenie Städtisches Museum z połączonych zbiorów Coppernicus-Verein i miasta, a także licznych darów i depozytów mieszkańców Torunia, cechów rzemieślniczych oraz członków i sympatyków Towarzystwa. Zbiory te podzielono na pięć grup: I – sztukę (rzeźba, malarstwo, grafika, rysunki), II – starożytności (broń, sprzęty,ozdoby, pieczęcie, zabytki archeologiczne), III – przyrządy naukowe (modele), IV – przyrodę i V – wyroby rzemieślnicze, oraz odrębny gabinet numizmatyczny.

W latach 1895-1921 kustoszem muzeum był Arthur Semrau (1862-1940), znakomity historyk i znawca zabytków Torunia.
Jako pierwszy opracował przewodnik po zbiorach numizmatycznych, w którym przedstawił krótki zarys najstarszego osadnictwa
Ziemi Chełmińskiej i Kujaw, wykorzystując do tego muzealne zbiory archeologiczne.

Wg opisu z 1913 r. wiemy jak prezentowały sie ekspozycje tego muzeum: W pierwszym pokoju znajdują się wykopaliska przedhistoryczne: urny, brązy, bransolety, młoty itp. przedmioty, znalezione w okolicy Torunia. W drugim pokoju mieści się zbiór geologicznopaleontologiczny oraz ornitologiczny. W trzecim pomieszczono wspomniane portrety królów polskich, zbiór monet i pieczęci oraz starożytnych ubrań, haftów itp. Najcenniejsze zabytki zawiera pokój czwarty. Są tam drzwi z drzewa rzeźbionego, szafy gdańskie, skrzynie cechowe i różne pyszne rzeźby.

 

Drugą instytucją po Coppernicus-Verein, która tworzyła zbiory muzealne w Toruniu było Towarzystwo Naukowe w Toruniu (>>>). Powstało w 1875 r. z inicjatywy ziemianina z Mgowa Zygmunta Działowskiego i było jedyną polską organizacją na Pomorzu, której głównym zadaniem, obok prowadzenia badań historycznych, było gromadzenie wszelkich pamiątek i zabytków związanych z przeszłością ziem pruskich.

Najwcześniejszy zbiór TNT obejmował przede wszystkim zabytki archeologiczne. Kiedy jednak obiektów zaczęło przybywać, kolekcje podzielono na trzy działy: I – przyrodniczy (obejmujący 6 sekcji: 1 – geognostyczną Prus Królewskich, 2 – geognostyczną całego obszaru dawnej Polski, 3 – geognostyczną całego świata (gł. Norwegia i Syberia), 4 – zbiory paleontologiczne, 5 – botanikę, 6 – zoologię); II – zabytki archeologiczne; III – gromadził pieczęcie, numizmaty, medale, rzeczy odnoszące się do kultów religijnych i zwyczajów obrzędowych, dalej sprzęty domowe, sztuki piękne i na koniec rozmaitości.

Dość szybko, bo już 20 listopada 1876 r. powstało, początkowo niewielkie, pierwsze muzeum Towarzystwa. Mieściło się
ono przy ul. Łaziennej 4 (wówczas jeszcze Białej 70) na Starym Mieście, w dwóch pokojach wynajętego mieszkania.

W pierwszym pomieszczeniu pokazano zbiory przyrodnicze, które wyeksponowano w czterech wielkich szafach, a znalazły się w nich m.in. okazy paleontologiczne i geologiczne. W kolejnej szafie umieszczono eksponaty botaniczne i zoologiczne. Następne dwie szafy wypełniono zabytkami archeologicznymi, m.in. niezwykle rzadkimi urnami twarzowymi.

Drugą salę przeznaczono na pamiątki historyczne i różnego rodzaju osobliwości. Na ścianach zawieszone zostały obrazy, a wśród nich m.in. szkic Mariana Jaroczyńskiego do obrazu Traktat Toruński oraz portrety, zabytkowe zegary i meble stanowiące wyposażenie oryginalnego wnętrza, przedmioty ze złota, cyny, rękopisy i starodruki oraz numizmaty.

Natomiast w trzecim pokoju zorganizowano bibliotekę, ale ze względu na brak miejsca, w nim również znalazły się eksponaty –
w szafie typu witryna wystawiono zabytki archeologiczne pochodzące z badań wykopaliskowych.

W latach 70. XIX w. Muzeum TNT liczyło 2186 zabytków oraz dodatkowo kilkaset minerałów i kilkadziesiąt okazów fauny i flory.

Zbiory muzealne przeniesiono w 1883 r. do nowej siedziby Towarzystwa Naukowego przy ul. Wysokiej 16 na Nowym Mieście. Nowy lokal nie oznaczał wcale większej powierzchni dla zabytków, ani zwiększonych funduszy na ich utrzymanie i dlatego pod koniec lat 90. XIX w. pojawił się pomysł przekazania wszystkich obiektów do Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Spotkało się to jednak z tak dużym sprzeciwem ofiarodawców i deponentów, że ostatecznie zabytki pozostały w Toruniu. Ponownie pomysł taki pojawił się w 1904 r., ale i tym razem, na szczęście, spotkał się z dezaprobatą darczyńców.

W 1905 r. opiekę nad zbiorami przejął dr Otton Steinborn (1868-1936), lekarz i członek Towarzystwa Naukowego w Toruniu, człowiek bardzo zasłużony dla Torunia, który w okresie I wojny światowej pełnił funkcję kustosza muzeum.

W czerwcu 1918 r. powołane zostało Towarzystwo Muzealne w Toruniu pod przewodnictwem dr. Leona Szumana (1852-1920). Jego głównym zadaniem było sprawowanie pieczy nad zasobami Towarzystwa Naukowego w Toruniu oraz popularyzacja historii i zabytków Pomorza. 

 

Muzeum Towarzystwa Naukowego w Toruniu przed 1931 r.

 

Po włączeniu Torunia i Pomorza do odrodzonej Rzeczypospolitej w 1920 r. oba muzea toruńskie przeżywały okres zastoju. Städtisches Museum zostało przemianowane na Muzeum Miejskie, nadal mieszczące się na drugim piętrze Ratusza Staromiejskiego.

Jednocześnie zdawano sobie sprawę, że najrozsądniejszym rozwiązaniem dla wzmocnienia rangi i znaczenia będzie połączenie obu zbiorów i stworzenie dużej, silnej muzealnej instytucji naukowej. Osobą najbardziej zaangażowaną w działania zmierzające do zespolenia kolekcji był wspomniany już dr Otto Steinborn. Dlatego w kwietniu 1921 r. wojewoda pomorski Jan Brejski wystosował do marszałka Józefa Piłsudskiego list, w którym pisał: Pragnąc Toruń uczynić ośrodkiem życia kulturalnego i artystycznego Pomorza, przystępuje tutejsze Województwo do założenia „Muzeum Ziemi Pomorskiej” […]. W tym celu pozyskaliśmy już na Muzeum zbiory miejskie oraz Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Poczyniliśmy także kroki, aby Muzeum znalazło pomieszczenie w gmachu przy ul. Żeglarskiej nr 8 będącym własnością skarbu Państwa. Sądzimy, że w przeciągu 2 miesięcy będzie można rozpocząć roboty przedwstępne, celem przebudowy wspomnianego gmachu na Muzeum. Na ten cel wedle obliczeń rzeczoznawców potrzebną jest suma co najmniej 1 miljona marek. […] Chcemy aby Muzeum Pomorskie było pomnikiem kulturalnym powstającej Polski, aby świadczyło, że nawet w najcięższych chwilach nie ustawaliśmy w pracy nad pomnażaniem naszego dorobku kulturalnego.

Kierownikiem planowanego Muzeum Pomorskiego został Eugeniusz Gross (1878-1947) – artysta malarz, członek Konfraterni Artystów w Toruniu.

 

W marcu 1935 r. ogłoszony został konkurs na projekt gmachu Muzeum Ziemi Pomorskiej. Początkowo zakładano, że budynek powstanie przy ul. Grudziądzkiej na Przedmieściu Chełmińskim, jednak ostatecznie przeniesiono jego lokalizację na ul. Chopina na Przedmieściu Bydgoskim. Z uwagi na to, że konkursu nie rozstrzygnięto, powołany został Komitet budowy gmachu. Ostatecznie wybrany został projekt Stefana Putowskiego i Tadeusza Kaszubskiego z Warszawy.

Rozpoczętą w 1937 r. budowę gmachu przerwał wybuch II wojny światowej, chociaż w 1939 r. budynek był praktycznie gotowy do wyposażania. Został wykończony przez Niemców w pierwszych miesiącach okupacji i przeznaczony na szkołę inżynierii lotniczej.

 

   

Gmach sprzed 1939 r. budowany jako siedziba Muzeum Ziemi Pomorskiej.

Po lewej fot. z 1973 r. (siedziba Biblioteki Uniwersyteckiej).

Po prawej fot. z 2016 r. (po przebudowie i wybiciu okien na 2. piętrze; siedziba Wydziału Matematyki Informatyki UMK)

 

Hitlerowcy ograniczyli zbiory muzealne, tak, by mogły świadczyć o niemieckości Pomorza, umieszczając je przy Rynku Staromiejskim 7. Organizowali propagandowe wystawy o potędze III Rzeszy, a w 1945 r. część zbiorów wywieźli. Straty wojenne
były dla muzeum bardzo bolesne, bezpowrotnie utracono np. cenną rzeźbę Madonny Brzemiennej z XV w., wiele
innych cennych dzieł sztuki i pamiątek historycznych, w tym XVII-wieczne obrazy z Sali Sądowej Ratusza Staromiejskiego (zobacz: Straty II wojny światowej).

 

W 1945 r. muzeum zostało reaktywowane pod nazwą Muzeum Miejskie z siedzibą w kamienicy przy Rynku Staromiejskim 7. Odnaleziono znaczną część zagubionych i wywiezionych w czasie II wojny przez Niemców zbiorów, dzięki dużemu zaangażowaniu Haliny Załęskiej.

W 1946 r. muzeum wróciło do Ratusza Staromiejskiego.

1 stycznia 1950 r. muzeum upaństwowiono i nadano nazwę Muzeum Pomorskie w Toruniu. Zgodnie z przedwojennymi planami awansowało ono do rangi placówki narodowej. Zaczęło sprawować nadzór nad zbiorami całego ówczesnego województwa bydgoskiego. Jednak na skutek nacisków bydgoskich działaczy partyjnych, 21 grudnia 1955 r. obniżono jego rangę z rządowej na regionalną, przekazując we władanie Wojewódzkiej Radzie Narodowej w Bydgoszczy, która 25 sierpnia dodatkowo osłabiła jego znaczenie i zmieniła nazwę na Muzeum w Toruniu (zobacz: Bydgoszcz degraduje Toruń).