Jak Toruń ukształtował Kopernika

Czy Mikołaj Kopernik (Nicolaus Copernicus) byłby wielkim odkrywcą gdyby urodził i wychował się w innym mieście? Czy to, że urodził się i wychował w Toruniu miało wpływ na jego dalsze losy i jego zainteresowania i osiągnięcia? Tego nie dowiemy się na pewno, jednak możemy uznać, że XV-wieczny hanzeatycki, bogaty Toruń, jego genius loci i jego środowisko społeczne i naukowe wpłynęło na losy wielkiego astronoma i uczonego, dało mu podstawy i możliwości do ukierunkowania a następnie rozwijania swoich zainteresowań i pasji.

Nie było także przypadkiem to, że ojciec Mikołaja Kopernika - Niclas Copernigk (Mikołaj Kopernik senior) z Krakowa - osiedlił się w Toruniu i z tym miastem związał swoją karierę zawodową i swoją przyszłość. Toruń był przecież jednym z ważniejszych ośrodków handlowych i kulturalnych Europy środkowej, a Mikołaj Kopernik senior jako kupiec krakowski trudnił się handlem, zwłaszcza miedzią. Toruń i kupcy toruńscy prowadzili handel tym towarem na ogromną skalę, niemal monopolistycznie (zobacz: Toruń: Hanzeatyckie emporium).

Mikołaj Kopernik senior musiał trafić do Torunia. Toruń był naturalnym miejscem, do którego kupcy krakowscy przybywali i odwrotnie - Kraków był takim naturalnym miejscem dla kupców toruńskich. A to za sprawą prawa składu, które obowiązywało w obu miastach wszystkich kupców prowadzących działalność handlową na dalsze odległości. Aby zminimalizować czy wręcz ominąć skutki prawa składu, kupcy zakładali rodzinne spółki handlowe w obu miastach lub umieszczali w nich swoich faktorów. Johannes Sweydniczer, kupiec krakowski, osiedlił się w Toruniu na kilka lat i następnie umieścił tu syna Georga jako swego faktora; kolejnym był właśnie Mikołaj Kopernik senior, ojciec przyszłego astronoma.

 

Toruń ozdobnymi budowlami i dachami z cegły palonej lśniącymi tak znamienity, że nic mu chyba pięknością, położeniem i blaskiem świetnym dorównać nie zdoła, a  na brzegu Wisły, drewniany most zbudowany z wielką wprawą, masywnie położony
- pisał w 1450 r. Jan Długosz w "Historiae Polonicae Liber I"

 

Jan Długosz (1415-1480) - znakomity historyk polski opisując średniowieczny Toruń stwierdził, że słynie on z tak pięknych budowli, że trudno byłoby znaleźć drugie podobne miasto, dorównujące mu swoim położeniem i wspaniałością architektury. W sylwecie miasta ponad murami i basztami dominowały już wówczas zwarte i monumentalne bryły ratuszy (Ratusz Staromiejski, Ratusz Nowomiejski), kościoła Świętojańskiego, Mariackiego, św. Jakuba, św. Mikołaja i innych z bogatymi wnętrzami zdobionymi pełnymi ekspresji malowidłami ściennymi, witrażami, bogato rzeźbionymi ołtarzami i dziełami sztuki i rzemiosła artystycznego. Cały obszar średniowiecznego miasta wypełniony był zabudową złożoną z gotyckich kamienic, w zdecydowanej przewadze ceglanych, niejednokrotnie malodwanych i glazurowanych, dwutraktowych, 3-, 4-kondygnacjowych, 3-, 4-okiennych, zwieńczonych ozdobnymi szczytami.

 

Makieta Torunia z czasów Mikołaja Kopernika

 

Na ukształtowanie tej wspaniałej, jak pisał Długosz, sylwety miasta w ciągu dwóch wieków od momentu założenia obu miast toruńskich (zobacz: Toruń miasto podwójne) w 1232 r. i 1264 r. (zobacz: Kiedy założono Toruń?) wpłynął - obok korzystnego handlowo i malowniczego położenia nad Wisłą - panujący tu dobrobyt i zamożność. Toruń jako jedno z najważniejszych miast należących do Hanzy był wówczas ośrodkiem wyjątkowo bogatym, a podstawowym źródłem dochodów był przede wszysktim handel dalekosiężny europejski. Zamożni mieszczanie toruńscy wyjeżdżający w interesach do innych ośrodków europejskich, stykali się tam z osiągnięciami gospodarczymi i kulturalnymi, które uważnie obserwowali i następnie - dla podniesienia splendoru, chęci dorównania najlepszym i dla zaspokojenia własnych ambicji - wprowadzali w swoim mieście. Do realizacji tych planów angażowali wybitnych artystów i rzemieślników, reorganizowali szkoły parafialne zatrudniając w nich wysoko kwalifikowanych profesorów, którzy odbyli studia na cieszących się sławą uniwersytetach włoskich czy niemieckich (zobacz: Miasto kultury, nauki i sztuki). Był też przecież drugi kierunek - do Torunia przybywali zamożni kupcy z innych północnoeuropejskich ośrodków, przywożąc tu swoją tożsamość.

Ten dobrobyt i zamożność Torunia zapewniał więc rozwój szkolnictwa, nauki i tworzył korzystny klimat dla szerzenia się wiedzy.

Zatem ta atmosfera Torunia i jego potencjał dawały podstawę kształtowania się osobowości i umysłowości. Dzięki bogactwu płynącemu z handlu hanzeatyckiego mieszczańscy synowie toruńscy mogi podejmować kosztowne studia zagraniczne.

 

Tu, w okresie dobrobytu Torunia (zobacz: Królowa Wisły: Toruń w czasach świetności), w dniu 19 lutego 1473 r. przyszedł na świat Mikołaj Kopernik, późniejszy autor wiekopomnego dzieła De Revolutionibus..., które stanowiło przewrót w panujących dotąd poglądach na budowę wszechświata. Wywodził się on z rodziny zamożnego kupca toruńskiego, pochodzącego z Krakowa, osiedlonego świadomie i celowo w Toruniu, posiadającego kontakty handlowe z Krakowem, Gdańskiem i innymi miastami. W toruńskim domu rodzinnym tego bogatego kupca hanzeatyckiego kształtowały się początki wszechstronnej osobowiści młodego Mikołaja, podbudowane wrażeniami specyficznej atmosfery żywotnego miasta, goszczącego kupców z różnych miast północnoeuropejskich, którzy zatrzymując się także w domu rodzinnym Koperników dzielili się rozmaitymi spostrzeżeniami, doświadczeniami i uwagami, budząc ciekawość przyszłego atronoma.

W rodzinnym mieście rozpoczął Kopernik naukę w szkole miejskiej przy kościele Świętojańskim, która odznaczała się wysokim poziomem nauczania, dysponując gronem wybitnych profesorów oraz bogatym księgozbiorem, zawierającym m.in. rękopisy i dzieła z zakresu astronomii, astrologii (zobacz: Konrad Gesselen). Można przypuszczać, że z tej szkoły wyniósł Kopernik wstępne zainteresowania naukami ścisłymi.​ Była to jedna z najważniejszych szkół w ówczesnych Prusach Królewskich i rzeczywiście oferowała wysoki poziom edukacji, szczególnie w zakresie nauk humanistycznych, matematyki i podstaw astronomii. Zatem, Toruń jako miasto hanzeatyckie, o silnej tradycji handlowej, a jednocześnie o rozwiniętej kulturze i edukacji, dawał Kopernikowi dostęp do wykształcenia, które w innych miastach mogło być trudniejsze do uzyskania. W Toruniu dostęp do literatury, nauki i idei był znacznie większy niż w wielu innych miastach.

 

Warto zaznaczyć, że szkoły w miastach hanzeatyckich — z racji swojego zróżnicowanego społeczeństwa, związanego z handlem, ale i z nauką — były wówczas często lepsze niż te w mniej rozwiniętych częściach Europy. Kopernik w swoim wieku młodzieńczym mógł korzystać z tego specyficznego klimatu intelektualnego, co mogło stanowić fundament jego późniejszych osiągnięć. W innych miastach, szczególnie w mniejszych miejscowościach, poziom edukacji mógł nie być tak wysoki, co mogło ograniczać jego rozwój intelektualny.
Miasta takie jak Toruń — będące częścią Związku Hanzeatyckiego i wyrosłe w orbicie jego środowiska — sprzyjały rozwojowi nauki, ponieważ były miejscami, w których spotykały się różne kultury i idee. Handel, wymiana towarów, ale także idei, myśli, dawały młodym ludziom dostęp do nowych filozofii, nauk i technik. Właśnie wpływ tych kontaktów mógł pozwolić Kopernikowi na późniejsze zdobycie wyjątkowego wykształcenia. To miasto, które łączyło zarówno tradycję scholastyczną, jak i otwartość na nowe prądy intelektualne, stanowiło idealne środowisko do rozwoju młodego uczonego.

W Toruniu Kopernik spędził 18 lat swojego życia. Poznaną tu pasję i zdobytą wiedzę rozwijał później na Akademii Krakowskiej, a pogłębiał na uniwersytetach włoskich.