Prusy Królewskie były wyjątkową prowincją wchodzącą w skład Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Wyjątkowość jej polegała na dużej odrębności prawno-ustrojowej, która wynikała z okoliczności włączenia tego obszaru w skład państwa polskiego w czasie polsko-krzyżackiej wojny 13-letniej. Z kolei te odrębności wpływały następnie na różnicący się od pozostałych terytoriów Rzeczypospolitej stan rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturowego Prus Królewskich.

 

 

- Feliks Koneczny - "Dzieje administracji w Polsce w zarysie", Wilno 1924

 

- Łukasz Watzenrode, 1504 r.

 

- Władysław Aleksander Łubieński - "Świat we wszystkich swoich częściach większych i mniejszych [...] geograficznie, chronologicznie y historycznie okryślony", Wrocław 1740

 

 

Terytorium Prus Królewskich składało się z Ziemi Chełmińskiej, Pomorza Gdańskiego, Warmii oraz okolic Elbląga i Malborka i od 1454 r. wchodziło w skład Królestwa Polskiego, zajmując powierzchnię prawie 24 tys. km². Prusy Królewskie podzielono na 3 województwa: chełmińskie (Ziemia Chełmińska), pomorskie (Pomorze Gdańskie) i malborskie, jednak ich siedzibami nie zostały trzy największe miasta (Toruń, Gdańsk, Elbląg), tzw. wielkie miasta pruskie, które posiadały znaczną autonomię.
Włączenie tego obszaru do Królestwa Polskiego odbyło się w sposób wyjątkowy: nastąpiło dobrowolnie i z inicjatywy samych stanów pruskich - mieszkańców Prus (patrz: Związek Pruski) na mocy aktu inkorporacji wydanego przez króla Kazimierza Jagiellończyka na prośbę stanów pruskich.
Prusy Królewskie ostatecznie i formalnie powstały z zachodniej częsci państwa krzyżackiego w wyniku jego podziału na mocy postanowień II pokoju toruńskiego w 1466 r.; część wschodnia utworzyła w 1525 r. Prusy Książęce - lenno Królestwa Polskiego.

 

Herb Prus Królewskich ustanowił król Kazimierz Jagiellończyk po wydaniu aktu inkorporacji ziem pruskich w 1454 r. na prośbę stanów pruskich.
Jednocześnie herb ten był herbem dwóch z trzech województw Prus Królewskich: chełmińskiego i malborskiego.

 

Prusy Królewskie były podległe królom polskim, ale jednak posiadały znaczą odrębność i samodzielność wewnętrzną. Jej wyrazem było utrzymanie odrębności prawa, opartej na prawie chełmińskim, które w 1476 r. zostało rozciągnięte także na szlachtę. W kraju tym dużą rolę w każdej dziedzinie życia odgrywały tzw. wielkie miasta pruskie (Toruń, Gdańsk, Elbląg), które posiadały ustrój zdecydowanie różny od ustroju miast polskich i w przeciwieństwie do miast polskich posiadały szerokie przywileje i uprawnienia prawno-ustrojowe, a co za tym idzie możliwości samodzielnego i dużego rozwoju - dlatego były to najbogatsze i najbardziej rozwinięte miasta Rzeczypospolitej (zobacz: Królowa Wisły: Toruń w czasach świetności). Miasta te, zwłaszcza Gdańsk i Toruń, zyskały poważną i niezależną pozycję polityczną w kraju, której następnie gorliwie broniły występując w obronie praw swoich, jak i praw całych Prus Królewskich.

Uzgadnianie wspólnych interesów prowincji miało miejsce w czasie obrad wewnętrznego stowarzyszenia trzech wielkich miast pruskich, zwanego Gravamina trium maiorum Prussiae Civitatum communia. Związek ten powstał z inicjatywy elit politycznych tych miast, które zamierzały za jego pośrednictwem reprezentować interesy polityczne całej prowincji na poziomie struktr Rzeczypospolitej.
Wielkie miasta pruskie osiągnęły wysoki poziom samodzielności polityczno-ustrojowo-gospodarczej i wręcz autonomii w ramach Rzeczypospolitej, określając się republikami mieszczańskimi (patrz: Respublica Thorunensia). Do wyraźnego ograniczenia uprawnień i wolności Torunia doszło w okresie panowania króla Augusta II Sasa. Osłabione wojną północną miasto musiało pogodzić się ze stacjonowaniem w nim w latach 1716-1739 oddziałów polskich i saskich i podporządkować się uchwałom skarbowo-podatkowym sejmu z 1717 r. Również w wyniku tumultu religijnego w 1724 r. nastąpiła po raz pierwszy otwarta interwencja władz Rzeczypospolitej w sprawy Torunia, zakończona surowym ukaraniem protestantów i wprowadzeniem katolików do Rady toruńskiej.
Toruń spośród wielkich miast pruskich był największym obrońcą odrębności i samorządu Prus Królewskich w okresie prób centralizacji Rzeczypospolitej za czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i „familii” Czartoryskich po 1764 r. (zobacz: Toruń w okresie przedrozbiorowym).
Wielkie miasta pruskie należały też do 8 największych miast Rzeczypospolitej.

 

Narożny kafel piecowy z 1643 r. z herbem Prus Królewskich z kamienicy patrycjuszowskiej przy Rynku Staromiejskim 33 w Toruniu. Jest to jeden z wielu przykładów, że poczucie odrębności  Prus Królewskich wobec Rzeczypospolitej i chęć manifestowania tego były silne wśród świadomych mieszkańców Torunia.

 

 

Ludność Prus Królewskich w znacznej części była niemieckojęzyczna, a po zwycięstwie reformacji była wyznania protestanckiego, co było kolejnym z wielu czynników wyróżniających ten obszar w ramach państwa polskiego, później polsko-litewskiego. W dużych miastach przewagę miała społeczność niemieckojęzyczna i wyznania protestanckiego (zwłaszcza luterańskiego), podczas, gdy wśród szlachty i ludności wiejskiej Prus Królewskich przeważała ludność polskojęzyczna i katolicka.
Ludność Prus Królewskich – Prusaków - traktowano jako odrębny „naród polityczny” obok Polaków i Litwinów.
 
Proces pewnej unifikacji prawnej i ustrojowej z pozostałym terytorium Rzeczypospolitej nastąpił w wyniku unii lubelskiej 1569 r., jednak nadal Prusy Królewskie, a zwłaszcza trzy wielkie miasta pruskie cieszyły się przywilejami królewskimi i odrębnościami, których silnie broniły. To właśnie w elitach wielkich miast pruskich świadomość odrębności krajowej była najdłużej przechowywana i pielęgnowana, czego niejako ostatnim przebłyskiem był opór Torunia i Gdańska przeciwko wojskom króla pruskiego w czasie II rozbioru Rzeczypospolitej w 1793 r. (zobacz: Jak Toruń wyrażał swoją wierność królom polskim).

Prusy Królewskie były najbardziej rozwiniętą gospodarczo i kulturalnie prowincją Rzeczypospolitej. Wpływał na to poziom politycznego, kulturalnego i gospodarczego rozwoju stanu mieszczańskiego wielkich miast pruskich, który górował zdecydowanie nad poziomem miast polskich.
 

Od XVI w. Prusy Królewskie przodowały w Rzeczypospolitej pod względem poziomu kultury mieszkańców, ich wyrobienia politycznego, wiedzy o świecie, zmieniającej się gwałtownie na skutek odkryć naukowych, geograficznych i podróży.

Kulturę społeczną w wielkich miastach pruskich ze względu na rozpowszechnienie i aktywny udziął w niej szerokich kręgów mieszczaństwa, można porónać z kulturą rozwiniętą w wielu ośrodkach na zachodzie Europy.

Rozwój nauki, oświaty, piśmiennictwa i wysokiej kultury umysłowej i materialnej Gdańska i Torunia związany był ze szczególnym rozwojem reformacji i humanizmu w tych miastach, które hołdowały i opierały się na wartościach antycznych i humanistycznych (zobacz: Respublica Thorunienisa, wielkie miasto pruskie). W konsekwencji tego Prusy Królewskie stały się wielkim centrum humanizmu na ziemiach polskich, później kultury barokowej i wczesnooświeceniowej. Toruń i Gdańsk były głównymi centrami produkcji książki luterańskiej w języku polskim na terytorium Rzeczypospolitej, a protestanckie pisarstwo religijne Torunia, tworzone przez takie umysły jak Petrus Artomius (Krzesichleb), Jan Turnowski, Michał Bogusław Ruttich, Efraim Oloff wpłynęło bardzo na dzieje piśmiennictwa protestanckiego w Polsce.

 

Zestaw trzech herbów: Prus Królewskich, Królestwa Polskiego i jednego z trzech wielkich miast pruskich (Torunia, Gdańska, Elbląga) stanowił częstą kompozycję zarówno w wystroju budynków i miejsc publicznych, jak i domów prywatnych mieszczan toruńskich.

 

Gdańsk i Toruń były nie tylko w skali Prus Królewskich, ale całej Rzeczypospolitej, dużymi centrami kultury artystycznej renesansu, manieryzmu, baroku i wczesnego Oświecenia; były ośrodkami produkcji dzieł sztuki, rzemiosła artystycznego, jak słynne złotnictwo, zegarmistrzostwo, ale także w dziedzinie teatru, muzyki, piśmiennictwa, literatury pięknej (poezji neołacińskiej, np. w Gdańsku i Toruniu działał najwybitniejszy poeta niemiecki XVII w. – Martin Opitz), malarstwa (w czasach nowożytnych w Rzeczypospolitej nurt mieszczański w sztukach pięknych nie zaznaczył się szczególnie, gdyż malarstwo powstawało przede wszystkim na zamówienie szlachty czy kościoła; tym ciekawsze są obrazy, które powstawały w Toruniu i Gdańsku dla mieszczan; pracowali tu wybitni malarze pochodzący ze Śląska i Niderlandów, np. Anton Möller, Bartholomäus Strobel, Hans Vredeman de Vries, Issac van dec Blocke i in.).

 

Prusy Królewskie w Rzeczypospolitej były miejscem styku i przenikania się dwóch kultur: protestanckiej, niemieckojęzycznej z jednej oraz polskiej, kontrreformacyjnej, sarmackiej z drugiej strony. Bogaci mieszczanie wielkich miast pruskich byli zwłaszcza w XVII w. bywalcami stolic europejskich, wielkich i słynnych uniwersytetów, parali się kolekcjonerstwem dzieł sztuki, gromadzili obszerne księgozbiory, zatrudniali artystów do prywatnych domów. Kultura wielkich miast pruskich była bardziej kulturą europejską niż polską, która zwłaszcza od końca XVII w. stawała się coraz bardziej zacofana i sarmacko-szlachecka.
Produkcja drukarska i piśmiennicza Gdańska i Torunia, działalność słynnych gimnazjów akademickich, zwłaszcza toruńskiego, gdańskiego, ale i elbląskiego, znaczenie środowiska naukowego Torunia i Gdańska dla rozwoju badań nad historią Pomorza, języka polskiego, astronomii, okresu wczesnego Oświecenia w Polsce, poziom rozwoju oświaty, nauki, teatru, muzyki, sztuk plastycznych i artystycznych wielkich miast pruskich, świadczy o tym, że Prusy Królewskie w XVII i na pocz. XVIII w. były niemal głównym ośrodkiem kultury umysłowej i nauki w Rzeczypospolitej. Zachowały taką pozycję mimo ogólnego upadku miast polskich w XVIII w. Z kolei rozwijająca się na główny ośrodek kulturalny epoki stanisławowskiej Warszawa w 2. poł. XVIII w. opierała się w dużej mierze na mieszczańskich umysłach z Prus Królewskich: uczeni i artyści pochodzili głównie z Torunia i Gdańska (J. M. Hube, E. Schroeder, K. B. Steiner, S. B. Linde, F. Skarbek).

 

Prusami Królewskimi rządziła Rada Pruska (od 1526 r. sejmik generalny pruski), składającą się z przedstawicieli stanów pruskich (mieszczaństwa, szlachty). Znaczącą rolę w Radzie / sejmiku generalnym odgrywali mieszczanie, zwłaszcza trzech wielkich miast pruskich, co było szczególną specyfiką sejmiku pruskiego wobec innych sejmików w Polsce. Oprócz wpływania na decyzje, miasta te poprzez swoich sekretarzy przygotowywały uchwały sejmikowe, a także recesy (sprawozdania) sejmikowe, które następnie były przechowywane w Archiwum Ziem Pruskich w toruńskim Ratuszu Staromiejskim. Sejmiki zwykle odbywały się w Malborku i Grudziądzu, sporadycznie w Toruniu, Gdańsku i innych miastach.
Sejmik pruski jako jedyny miał oficjalny regulamin obrad wydany przez króla Władysława IV Wazę. Po wysłychaniu mszy udawano się do ratusza miasta, w którym sejmik akurat się odbywał. Obradom przewodniczył biskup warmiński lub w zastępstwie biskup chełmiński. Po zagajeniu wprowadzano legata królewskiego, a sekretarz delegacji z Torunia odczytywał treść legacji. Następnie sejmik dzielił się na izbę szlachecką i izbę miejską - taki podział był wyjątkowym w porówaniu z sejmikami prowincjonalnymi w Polsce, które składały sie tylko z przedstawicieli szlachty (w Królestwie Polskim i Wlk. Księstwie Litewskim szlachta dbała, aby mieszczanie nie mieli wielu praw). Po uzgodnieniu wspólnego stanowiska przez szlachtę i miasta spisywano je w 8 egzemplarzach: dla króla, archiwum w Toruniu, każdego z 3 województw i każdego z 3 wielkich miast pruskich.
 
Prowincja miała odrębną monetę, własny skarb, system podatkowy, prawo sądowe oraz herb i pieczęć.
Od czasu reformy monetarnej z lat 1526-1528 (bodaj najważniejszej reformy w historii mennictwa w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej) i unifikacji systemu menniczego, monetę pruską bito w mennicy królewskiej w Toruniu.

 

Przyjmuje się, że najpóźniej od poł. XIV w. nazwa Prusy była powszechnie stosowana na cały obszar państwa krzyżackiego, a władze zakonu krzyżackiego – same już używające określenia „Zakon Niemiecki w Prusach” – stosowały ją w praktyce, niejako kreując ów „kraj pruski”. Podobnej nomenklatury używała kuria rzymska, także Jan Długosz w Historiae Polonica libri XII.
Rozwinięte poczucie odrębności wobec sąsiadów (także wobec przybyszów z krajów niemieckich) i świadomości terytorialnej jako „tutejszych”, „krajowców” – Prusaków – było szczególnie widoczne od pocz. XV w., zwłaszcza wśród kleru i wyższych warstw mieszczaństwa (kupców zajmujących się handlem dalekosiężnym). Natomiast w połowie tegoż wieku poczucie jedności kraju pruskiego i niechęć wobec Ausländer (przybywających z terenów niemieckich braci zakonu krzyżackiego, działających wbrew interesom Inländer – krajowców) była już zdecydowanie bardziej widoczna, zwłaszcza mając na uwadze prowadzoną od tego czasu walkę polityczną prowadzoną przez stany pruskie z władzami krzyżackimi (Związek Pruski od 1440 r.).
W latach wojny 13-letniej nastąpiło szersze samookreślenie się Prusaków jako nowej społeczności, pozostającej w odrębności względem Polaków czy osób pochodzących z państw niemieckich. Wyrazem tej odrębności były przywileje autonomiczne uzyskane od władzy polskiej, herb, moneta i indygenat pruski.
 
II pokój toruński w 1466 r. utrwalił pozycję zachodniej części Prus – od teraz nazywanych Prusami Królewskimi – jako terytorium autonomiczne, włączone dobrowolnie pod koronę polską.
Po II pokoju toruńskim nadal widoczne było utożsamianie się z Prusami Królewskimi - jako prowincją odrębną („respublica Prussiana”), nad którą panuje król polski – szczególnie silne i wytrwałe wśród niemieckiej językowo elity rządzącej (większa szlachta, patrycjat wielkich miast i kler). Dla niej, a zwłaszcza dla patrycjatu Torunia i Gdańska, ojczyzna to Prusy Królewskie. Język niemiecki, używany przez tę warstwę, traktowany był jako „lingua vernacula” – język krajowy. Dopiero ok. 1530 r. język polski wprowadzono do obrad w Sejmiku Generalnym Prus Królewskich, a stało się to pod wpływem drobniejszej szlachty pruskiej. Później to właśnie ta średnia szlachta, która bardziej identyfikowała się z Polską niż z Prusami Królewskimi, doprowadziła do unii parlamentarnej Prus Królewskich z Królestwem Polskim w 1569 r., przy jednoczesnej opozycji wielkich miast pruskich. Ta drobna i średnia szlachta pruska stała się częścią polskiego „narodu szlacheckiego” ze wszystkimi swoimi przymiotami i przywarami, stroniącą od miast i utrudniającą życie miastom i kupcom. Jednak paradoksalnie do tej szlachty z czasem zaczęła dołączać większość polskich oligarchów, przesiedlających się do Prus Królewskich z Korony Polskiej (np. Kostkowie, Działyńscy), którzy teraz po obraniu Prus Królewskich za swój dom, włączyli się w obronę przywilejów i odrębności tej prowincji (chociaż obrona ta nie była tak jednoznaczna i intensywna, jak ta prowadzona przez patrycjat Torunia i Gdańska, który bronił przywilejów autonomicznych swoich miast i prowincji zdecydowanie bardziej kategorycznie). W konsekwencji w poł. XVI w. uformował się odrębny szlachecki „naród pruski”, akceptowany przez pozostałe „narody” Rzeczypospolitej i funkcjonujący w nomenklaturze politycznej i sejmowej do końca istnienia Rzeczypospolitej.