Historia teatru w Toruniu
Tradycje teatru w Toruniu sięgają XVI wieku, kiedy to sztuki wystawiały teatry słynnego Gimnazjum Toruńskiego oraz kolegium jezuickiego, występujące m.in. w Dworze Artusa
Teatr gimnazjalny poziomem przewyższał teatr jezuicki. Jednak wzajemna konkurencja wpływała na podnoszenie poziomu.
W repertuarze najczęstszą formą były widowiska o tematyce religijnej, zwłaszcza związane z uroczystościami wielkopiątkowymi, bożonarodzeniowymi. Tematyka świecka znajdowała wyraz z inscenizacjach retorycznych o tematyce czerpanej z Antyku. Czasami teatr gimnazjalny zdobywał się na przedsięwzięcia ambitne: komedie i tragedie Plauta, Terencjusza, Seneki. Inscenizowano też utwory alegoryczne i historyczne autorstwa profesorów Gimnazjum Akademickiego. Np. w 1604 roku w gimnazjum wystawiono komedię "Nawrócony Saul", w 1650 w Ratuszu Staromiejskim komedię i tragedię, której tematem było ścięcie króla angielskiego, Karola Stuarta, w 1679 r. tragedie w 5 aktach z chórami greckimi autorstwa profesora Christopha Hartknocha, w 1713 roku udramatyzowana kronika Aleksandra Wielkiego wg prorektora Georga Petera Schultza w 10 aktach i 55 scenach ze śpiewami i muzyką, udramatyzowane deklamacje profesora Pawła Patera w 1695 r. na cześć zwycięstwa króla Jana III Sobieskiego pod Wiedniem (zobacz: Jan III Sobieski i odsiecz wiedeńska w Toruniu i Chełmży). Widowiskiem na bardzo wysokim poziomie o niemal operowej formie było przedstawienie o Gedeonie w 1718 r. pełne barokowego przepychu wypełnione muzyką, ariami i kantatami.
W kolegium jezuickim przedstawienia teatralne dawano już w 1615 r.
W kolegium jezuickim przedstawienia teatralne dawano już w 1615 r.
Widownią sztuk teatru protestanckiego Gimnazjum Akademickiego był patrycjat toruński i elita władzy w przeciwieństwie do widowni katolickiego kolegium jezuickiego, którą w znacznej mierze byli przedstawiciele szlachty z Ziemi Chełmińskiej i Kujaw oraz duchowieństwo katolickie, w tym diecezjalne z biskupiej Chełmży oraz przedstawiciele pospólstwa toruńskiego. Widowiska kolegium jezuickiego najczęściej wystawiano w kościele św. Janów. Wśród nich na uwagę zasługuje dramat "Nowy raj drzewem żywota zasadzony" wystawiony w 1688 r., gdzie zastosowano tzw. latarnię magiczną, czyli teatr cieni - ówczesną „technikę filmową”, stanowiącą novum w drugiej połowie XVII w. Ten moralizatorski spektakl opowiadał m. in. o nasyceniu jadem owoców z zakazanego drzewa przez Węża i o wyrzuceniu tego drzewa – wraz z Adamem – z raju. Obfitował w alegorie, które w teatrze jezuickim miały służyć sugestywnemu przekazowi treści religijnej i moralnej: wspomnianego Węża, Świata (jako pozornego ogrodu rozkoszy), Natury Ludzkiej, Geniusza Niebieskiego, Fortuny (której owoce są zaszczytami nasyconymi jadem i zgubą), Rozkoszy (z ukrytymi w jej różach cierniami), Śmierci (której ogród jest ogrodem rozkoszy) oraz Miłości Bożej (przeciwstawiającej ogrodowi rozkoszy Getsemani i Golgotę z Drzewem Życia, przy którym to Drzewie doznaje wytchnienia utrudzona Natura Ludzka). Alegorie w teatrze jezuickim bardzo często nawiązywały do współczesności i przypominały ważne z punktu widzenia Kościoła, zakonu, także i kolegium, dni i rocznice.
Negatywne emocje wywołała sztuka wystawiana przez jezuitów w 1725 r., tuż po tumulcie toruńskim. Jezuitów oskarżano wówczas o umieszczenie w jej programie scenicznym obelżywych aluzji pod adresem mocarstw interweniujących w obronie skazanych na śmierć mieszczan. Śledztwo wdrożone przez radę wykazało jednak, że takich treści w sztuce tej nie było, i kolegium zostało oczyszczone z zarzutów.
W 1896 roku, a więc już w odmiennej sytuacji politycznej - zaboru pruskiego, założono samodzielny Teatr Prowincjonalny, składający się z 18 osób zespołu polskiego. Pierwsze przedstawienie "Grube Ryby" Bałuckiego wystawiono 22. października tegoż roku; występy tego teatru cieszyły się dużym powodzeniem zarówno w Prusach Zachodnich, Księstwie Poznańskim, jak i Królestwie Polskim; jednak do zawieszenia działalności zmusiły teatr władze pruskie już w 1897 r.
Pierwszy teatr miejski w Toruniu działał w budynku wybudowanym w 1829 r. na miejscu rozebranego w 1802 r. dawnego, średniowiecznego Dworu Artusa
Pierwszy teatr miejski działał w budynku wybudowanym w 1829 r. na miejscu rozebranego w 1802 r. dawnego, średniowiecznego Dworu Artusa (budynek ten jednak także rozebrano z powodu złego stanu technicznego i w 1891 r. postawiono obecny Dwór Artusa). Sala teatralna znajdowała się na parterze i mogła pomieścić 500 widzów. Wkrótce jednak okazało się, że liczba ta jest niewystarczająca, dlatego w latach 1865, 1869, 1896 zgłaszano projekty budowy nowego teatru, których jednak nie zrealizowano. Ostatecznie władze miasta podjęły decyzję o budowie w 1899 r., na podstawie której w 1904 r. oddano gmach obecnego Teatru im. Wilama Horzycy, w którym występował zespół niemiecki. Teatr wtedy miał być swoistym bastionem kultury niemieckiej w opozycji do coraz silniejszych dążeń polskich stowarzyszeń i organizacji (zobacz: Toruń - centrum polskości na Pomorzu w czasie zaborów).
W 1904 r. zbudowano zachowany do dziś gmach teatru przy placu TeatralnymW tym czasie polskie życie teatralne w Toruniu toczyło się w innych miejscach. W 1887 r. wybudowano na Chełmińskim Przedmieściu (okolice ul. Grudziądzka i Szosa Chełmińska) teatr letni z salą "Wiktoria"; drugą salę teatru letniego wzniesiono w parku ludowym.
Na Mokrem natomiast, od 1884 roku występowały zespoły dramatyczne w Kawiarni Wiedeńskiej. Przedstawienia polskie odbywały się także w sali teatralnej Domu Kurkowego Bractwa Strzeleckiego (przy ul. Przedzamcze, gdzie obecnie mieści się Młodzieżowy Dom Kultury) oraz od 1881 roku w sali Muzeum Towarzystwa Naukowego w Toruniu przy ul. Wysokiej 16.
W okresie międzywojennym historię teatru w Toruniu naznaczyli m.in. Franciszek Frączkowski i Mieczysław Szpakiewicz, którzy byli dyrektoramy sceny dramatycznej toruńskiej. W pierwszym sezonie po włączeniu Torunia do II Rzeczypospolitej grano wyłącznie dramatyczny repertuar polski. Teatr miał służyć propagowaniu dzieł polskiej literatury, języka i kultury. Zobowiązywała też ówczesna nazwa: Państwowy Teatr Narodowy.
W 20-leciu międzywojennym, podczas kilkukrotnych pobytów w Toruniu Witkacego, udało mu się namówić ówczesnego dyrektora teatru, Mieczysława Szpakiewicza, by ten wystawił jego sztuki. I tak na deskach toruńskiej sceny swoje prapremiery miały: „W małym dworku” (1923 r.) oraz „Wariat i zakonnica” (1924 r.), której zmieniono tytuł na bardziej łagodny: „Wariat i pielęgniarka”. Niestety, kontrowersyjne sztuki Witkacego nie wzbudziły entuzjazmu i uznane zostały za tanią prowokację. Uznano, że Witkacy jest intelektualnie za trudny, a jego czas w teatrze jeszcze nie nadszedł.
Później, w obliczu coraz trwalszych problemów finansowych, teatr ratował się cieszącym się większym wzięciem repertuarem rozrywkowym. W latach 30. doszła działalność objazdowa obejmująca wszystkie większe miasta Pomorza, z Gdańskiem włącznie.
Po II wojnie światowej najwybitniejszą osobowością twórczą teatru toruńskiego był Wilam Horzyca (dyrektor Teatru Ziemi Pomorskiej w latach 1945-48), od 1960 r. patron toruńskiego teatru, jeden z największych inscenizatorów i reformatorów teatru polskiego. Jego toruńskie inscenizacje „Snu nocy letniej” i „Romea i Julii” Szekspira oraz „Za kulisami” Norwida weszły na stałe do historii teatru polskiego. Drugą, znaczącą postacią teatru był dyrektor Hugon Moryciński – twórca najstarszego polskiego festiwalu teatralnego, Festiwalu Teatrów Polski Północnej odbywającego się w Toruniu od 1959 r. W latach 1983-1996 dramatycznym teatrem zawodowym toruńskim kierowała Krystyna Meissner, której zasługi dla ówczesnego otwarcia polskiego teatru na Europę są absolutnie niepodważalne; stało się to przede wszysktim poprzez jej autorski kształt nowego festiwalu - Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego "Kontakt" - głosząc hasło "zszywania Europy".
W 1948 r. zlikwidowano samodzielność toruńskiej sceny dramatycznej i upaństwowiono Teatr Ziemi Pomorskiej w Toruniu z jednoczesnym połączeniem administracyjnym tego teatru ze sceną bydgoską pn. Państwowe Teatry Ziemi Pomorskiej Bydgoszcz-Toruń z dyrekcją w Bydgoszczy (1948-1961). Pozwoliło to na przeniesienie do Bydgoszczy części zaplecza teatralnego i połączenie zespołów (zobacz: Upadek Torunia. Degradacja Torunia). Dzięki staraniom dyrekcji (Hugon Moryciński) i profesorów Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, m.in. Stefana Srebrnego, teatr toruński odzyskał samodzielność w 1961 r.
Po II wojnie światowej, w 1946 r. ulokowano w Toruniu kolejny teatr zawodowy - Teatr "Baj Pomorski"; w latach 1945-1946 działał Teatr Domu Żołnierza, 1945-1948 Teatr Harcerza, a w 1950 roku powstał Teatr Lalek "Zaczarowany Świat".
W latach 1963-1965 działał w Toruniu Teatr Dialogu, a od 1961 roku Teatr Propozycji. Obie placówki charakteryzowały się przedstawieniami eksperymentalnymi.
Ruch teatralny nie ominął także środowiska akademickiego, czego przejawem był istniejący w latach 1953-1955 Studencki Zespół Dramatyczny przy współpracy aktorów zawodowych, w latach 1961-1965 Studencki Teatrzyk Poezji oraz działający w latach 1960-1965 teatrzyk "Scena 59".
Obecnie oprócz dwóch najstarszych scen toruńskich (Teatru im. W. Horzycy oraz Teatru Lalek Baj Pomorski), działają także inne zespoły teatralne: Teatr Wiczy (w 2004 r. zorganizował 1. Międzynarodowy Festiwal Teatralny "Bulwar"), Teatr "Vaska", Akademia Teatru Młodego Aktora przy Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, teatr Młodyżywiec przy Młodzieżowym Domu Kultury oraz Teatr Lalek "Zaczarowany Świat" (powstały w 1950 r.).
W dziejach toruńskiej sceny odnotować też warto występy wielkich sław, m.in. Heleny Modrzejewskiej (1880 r.), Gabrieli Zapolskiej (1886 r.), Stanisławy Wysockiej (1923-1924, 1937 r.), Ludwika Solskiego (1929, 1934 r.), Juliusza Osterwy (1929, 1935, 1936 r.), Kazimierza Junosza-Stępowskiego (1936-1937 r.) i in.
