Przedmieście Chełmińskie

Chełmińskie Przedmieście to jedna z najstarszych dzielnic średniowiecznego Torunia, która rozwijać zaczęła się na północ od Starego Miasta już w XIII wieku, chociaż szczególnie intensywnie w XIV w. Do dziś w wyniku zawieruch wojennych na przestrzeni kolejnych stuleci niestety nie zachowało się żadne historyczne (sprzed XIX w.) budownictwo, a obecny kształt i wizerunek tych okolic nie przypomina już o jej starym rodowodzie i dużym znaczeniu dla Torunia.
Obecnie charakterystycznym dla tej dzielnicy jest szybko znikające ostatnio zabytkowe XIX-wieczne budownictwo szkieletowe (pruski mur) - budynki mieszkalne zwykle 1- i 2-piętrowe.

Historia Chełmińskiego Przedmieścia

Tutaj, przed nie istniejącą Bramą Chełmińską u wylotu staromiejskiej ulicy Chełmińskiej, poza murami miejskimi Starego Miasta Torunia, ale w obrębie terytorium miejskiego Torunia, powstało w XIII i XIV wieku największe i najludniejsze średniowieczne przedmieście Torunia, skupione przy głównych drogach handlowych prowadzących w kierunku Chełmna, Grudziądza i Gdańska. Do dziś nie zachował się niestety ani układ ulic, ani średniowieczna zabudowa, zniszczone przede wszystkim w okresie wojen szwedzkich w XVII w., później w XIX w. w czasie wojen naopleońskich (zobacz: Toruń w konfliktach wojennych. Historia wojenna Torunia) i rozbudowy obwarowań twierdzy toruńskiej. Najstarszą wymienioną ulicą była Tragarska (dziś nieistniejąca).

Centralnym punktem Przedmieścia Chełmińskiego, wokół którego kształtowała się średniowieczna zabudowa, był kościół św. Wawrzyńca, istniejący od ok. 1263 r. i rozebrany w 1824 r. Ta okolica, zwana później Kwartałem św. Wawrzyńca, była najbardziej zurbanizowana, a do najgęściej zamieszkanych ulic należały dawne: Sadlarska, Tragarska i Kołodzieje, następnie: Nad Strugą, Droga Polska i Rzeźnicka. Charakter mieszkalno-ogrodowy miała ul. Garncarska.

Przedmieście Chełmińskie było najsilniejszym pod względem demograficznym i ekonomicznym przedmieściem dawnego wielkiego Torunia. Np. w 1394 r. na tym obszarze zamieszkiwało 66% ogółu podatników miejskich z przedmieść Starego Miasta Torunia. Swój zurbanizowany charakter Kwartał św. Wawrzyńca stracił w czasie wojen szwedzkich w 1629 r., a zwłaszcza po 1640 r. podczas budowy obwarowań bastionowych: kościół św. Wawrzyńca znalazł się wewnątrz Bastionu św. Wawrzyńca, a pozostała część obszaru została zniwelowana i na zewnątrz obwarowań bastionowych przyjęła charakter bardziej rolniczy.
Na fotografii obok: odnaleziona przypadkowo ulica Zaułek Kołodziejski na Przedmieściu Chełmińskim, w miejscu budowy w 2006 r. gmachu Centrum Sztuki Współczesnej (zobacz: Toruń nie dba o dziedzictwo (XXX: Zabudowa Plant na Bastionie Chełmińskim)).

Od średniowiecza w pobliżu Bramy Chełmińskiej osiedlali się, na ogół w grupach zawodowych, liczni rzemieślnicy, zwłaszcza kołodzieje, ślusarze, kuśnierze i tkacze sukna. Przy Bramie Chełmińskiej zbudowano w XIV wieku drugi w Toruniu barbakan (Barbakan Chełmiński).

Przed Bramą Chełmińską usytuowane były dwa targi: koński i bydlęcy oraz wielkie i małe kramy, dzierżawione głównie przez szewców zamieszkujących okolice kościoła św. Jerzego oraz tzw. łaźni Watzenrodego. W pobliżu Bramy w 1386 r. powstał budynek sądu przedmiejskiego (spalony w czasie oblężenia szwedzkiego w 1629 roku i nie odbudowany), od decyzji którego można było się odwołać bezpośrednio do Rady Miejskiej. Poza tym na Przedmieściu w średniowieczu znajdowały się inne obiekty przemysłowe, np. dwie kaszarnie, dwór garbarski, cegielnie, ogród garncarski.

Przedmieście Chełmińskie: niezachowane ulice i obiekty na tle mapy z 2020 r.

Prawdopodobnie w drugiej połowie XIII wieku powstał szpital św. Jerzego dla trędowatych (leprozorium), a obok kościół św. Jerzego wraz z cmentarzem (tą część nazywano od 1637 r. kwartałem św. Jerzego). W pobliżu kościoła mieszkali kupcy, a nawet członkowie patrycjatu miejskiego.
Dalej w kierunku północnym i wschodnim rozciągały się liczne ogrody o powierzchni od pół do 2,5 morgi, należące zarówno do rzemieślników i kupców, jak i też ogrodników, dla których podstawą egzystencji była uprawa warzyw i owoców. Przy ul. Bartniczej poza pszczelarstwem było dużo działek mieszkalnych i ogrodowych. W miarę oddalania się od miasta, w kierunku wsi miejskiej toruńskiej Mokre (dzisiaj też dzielnicy Torunia), powierzchnia ogrodów wzrastała. Wszystkie one zostały zniszczone w czasie wojen napoleońskich i przy budowie XIX-wiecznych fortyfikacji.

Chełmińskie Przedmieście już od XIII wieku należało do jednych z większych, jednak zostało poważnie zniszczone w czasie polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej (1454-1466), a następnie dla obrony miasta spalone podczas wojny szwedzkiej (1626-1629), odkąd straciło rangę najbardziej zurbanizowanego i najgęściej zaludnionego z przedmieść toruńskich na rzecz Przedmieścia św. Katarzyny. W XVIII wieku nastąpiła nieznaczna rozbudowa, jednak o jego upadku świadczy fakt, że nie pamiętano już wówczas jakie były dawne nazwy ulic tego obszaru.

W XVIII w. bardziej rozwinięte były przedmieścia nadwiślańskie (mimo to nadal największym pozostawało Przedmieście św. Katarzyny). Przedmieście Chełmińskie potem zostało ponownie spalone dla oczyszczenia przedpola twierdzy w czasie wojny napoleońsko-rosyjskiej w 1813 roku. Dlatego właśnie do dziś nie zachowało się żadne budownictwo wcześniejsze.
Rozbudowa twierdzy w XIX w. przyczyniła się do dalszej likwidacji Przedmieścia, które od 1829 roku zaczęło odradzać się po zewnętrznej stronie fortyfikacji, już pod obecną nazwą i w obecnym kształcie przestrzennym. Plan zabudowy Przedmieścia z 1882 roku nie rozwiązał kompozycji przestrzennej tej dzielnicy i nie wytyczył kierunku jej dalszego rozwoju. Następstwem zbytniego przerostu długości sieci ulicznej, niewspółmiernego do gęstości zaludnienia, było złe i niedostateczne wyposażenie w podstawowe usługi. Niska, nadmiernie rozciągnięta zabudowa mieszkaniowa to głównie budynki drewniane (50%) i z muru pruskiego (20%). Mieszkała tu ludność uboga, zwłaszcza robotnicy.

Obecnie wyraźną granicę oddzielającą Chełmińskie Przedmieście od Starego Miasta stanowi ul. Wały Sikorskiego, będąca fragmentem toruńskiego Ringu, wybudowana na przełomie XIX i XX w. po zewnętrznym obwodzie rozebranych średniowiecznych murów obronnych i zasypanych fos.

Interesujące miejsca na Chełmińskim Przedmieściu

Zabytkowy klasycystyczny budynek dawnej wozowni artyleryjskiej

z 1824 r., obecnie mieszczący Muzeum Etnograficzne, ul. Wały Sikorskiego 19.

Wozownię artyleryjską, często błędnie nazywaną "arsenałem", zbudowano w 1824 r. w stylu klasycystycznym, na miejscu zburzonego średniowiecznego kościoła św. Wawrzyńca.

Powstał w okresie pierwszego etapu rozbudowy toruńskiej XIX-wiecznej twierdzy.

Doskonale zachowany budynek pełnił funkcję wozowni, magazynu broni, a także redity, ponieważ był przystosowany również do obrony. Zachowały się wnętrza, strzelnica i ruchome pomosty do dział. Na szczytach gmachu umieszczono urządzenia blokowe, tzw. żurawie do wciągania ładunków. Z każdej strony budynku znajdowały się po dwie bramy wjazdowe. Więcej >>>

Podwalnia Bastionu św. Wawrzyńca

Jeden z elementów pierścienia wewnętrznego pruskiej (niemieckiej) twierdzy toruńskiej.

Skazamatowana podwalnia spełniająca funkcję laboratorium amunicyjnego, pierwotnie znajdująca się w kurtynie wschodniej bastionu św. Wawrzyńca. Obecnie wykorzystywana przez Muzeum Etnograficzne.

Park Etnograficzny przy Muzeum Etnograficznym

Ten jeden z trzech toruńskich parków etnograficznych położony jest w części Plant na Bastionie św. Wawrzyńca (zobacz: Planty w Toruniu), nieopodal zabytkowego średniowiecznego centrum miasta. Jest unikatowym w skali europejskiej muzeum typu skansenowskiego. Przenosi nas w czasie i przestrzeni. W jednej chwili można stanąć w samym środku uroczej, otoczonej zielenią dawnej wsi. Warto tu zajrzeć o każdej porze roku, a także przed Bożym Narodzeniem i Wielkanocą, aby przekonać się, jak dawniej świętowano na wsi. Więcej >>>

Zabytkowy modernistyczny budynek Urzędu Marszałkowskiego Woj. Kujawsko-Pomorskiego

plac Teatralny 2
Rozległy budynek w stylu modernistycznym wg projektu Fr. Krzywdy-Polkowskiego, zbudowany w 1927-1932 z przeznaczeniem na siedzibę Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego. Już w 1933 r. umieszczono tu jednak przeniesioną z Gdańska Okręgową Dyrekcję Kolei Państwowych. Od 1999 r. siedziba Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Więcej >>>

Pomnik ostatniego wojewody pomorskiego,

pierwszego prezydenta RP na uchodźstwie, Wł. Raczkiewicza, plac Teatralny 2

Pomnik z 2010 r. wg proj. Zbigniewa Mikielewicza.
Wykonany z brązu pomnik, wystawiony staraniem Urzędu Marszałkowskiego to dwumetrowy monument przedstawiający Raczkiewicza w pozycji stojącej, opartego o cokół. Właśnie takie ujęcie według artysty, nie na cokole lecz obok niego, najlepiej obrazuje postawę, jaką kierował się w życiu i działalności publicznej Władysław Raczkiewicz. Więcej >>>

Zabytkowy gmach dawnego Banku Rolnego

ul. Wały Sikorskiego 15
Jest to ostatni z licznych gmaców publicznych wybudowanych w Toruniu w okresie międzywojennym (zobacz: Toruń w okresie międzywojennym), powstały w 1939 r. wg projektu jednego z najwybitniejszych architektów II Rzeczypospolitej, M. Lelewicza. Ogólna forma klasycystyczna nawiązuje jednak do architektury gotyckiej, co jest zupełnym wyjątkiem do nowych budowli tego okresu w Polsce. Zastosowano więc tu fasady okryte klinkierem wpisujące się w klimat gotyckiego Torunia, a także wałkowo-żłobkowe profilowania filarów i wysokich pionowych wnęk fasady, nawiązujących do architektury Ratusza Staromiejskiego. Więcej >>>

Centrum Sztuki Współczesnej

ul. Wały Sikorskiego 13

Centrum Sztuki Współczesnej zlokalizowane jest w bezpośrednim sąsiedztwie Starego Miasta, w budynku wybudowanym specjalnie na potrzeby muzealne. Jednocześnie jest to pierwszy obiekt powstały w ramach rządowego Narodowego Programu Kultury "Znaki Czasu", zakładającego powstanie w każdym z województw kolekcji sztuki współczesnej. Więcej >>>

Miejska Przychodnia Specjalistyczna

(dawniej Ubezpieczalnia Społeczna), ul. Uniwersytecka 17
Gmach z 1930 r. wg proj. Kazimierza Ulatowskiego (1884-1975), wówczas wyposażony wg "najnowszych wymogów techniki medycznej", mieszczący m.in. zakład elektroleczniczy, urządzenia do hydroterapii, ambulatoria, stację leczniczą dla chorób gruźliczych i in.
Budynek nawiązuje do form klasycystycznych jednak w ujęciu modernistycznym. Więcej >>>

"Jordanki" Centrum Kulturalno-Kongresowe

al. Solidarności 1-3

To wielofunkcyjny obiekt o nowoczesnej, futurystycznej architekturze, w którym mogą odbywać się m.in. koncerty symfoniczne, rozrywkowe, widowiska teatralne, operowe, targi i konferencje. Jednocześnie to przykład współczesnej architektury indywidualnej, nietuzinkowej, przełomowej, nagradzanej i wyróżnianej na światowych festiwalach i konkursach architektonicznych.
To też siedziba toruńskiej orkiestry symfonicznej, dla której gmach planowano wznieść już w okresie międzywojennym. Więcej >>>

Pomnik Kargula i Pawlaka

ul. Czerwona Droga 1
Pomnik Kargula i Pawlaka, bohaterów filmowej trylogii Sylwestra Chęcińskiego "Sami swoi", "Nie ma mocnych" i "Kochaj albo rzuć" odsłonięto w Toruniu przed multikinem 11. lutego 2006 r. Pomnik przedstawia postacie maszerujące z walizkami, a stojąc przed kinem na środku chodnika sprawia, że postaci mieszają się z przechodzącymi ludźmi.
Budynek kina, przed którym stoi pomnik, zbudowano na miejscu średniowiecznego leprozorium przy gotyckim kościele św. Jerzego, rozebranym w 1811 r. Więcej >>>

Willa Mielickiego

ul. Czerwona Droga 8

Ten ciekawy budynek "dworkowy" zlokalizowany jest na Przedmieściu Chełmińskim, ul. Czerwona Droga 8. Bryła jego jest mocno urozmaicona różnym ukształtowaniem poszczególnych z czterech elewacji, a malowniczości dopełnia wieża w północno-wschodnim narożniku. Został wzniesiony w 1925 r. jako rezydencja Stefana Mielickiego wg projektu toruńskiego architekta, Arnolda Rosochowicza. Obecnie siedziba Towarzystwa Naukowego Organizacji i Kierownictwa oraz Kujawsko-Pomorskiego Centrum Dziedzictwa.. Więcej >>>

Wydział Fizyki, Astronomii i Informatyki UMK

ul. Grudziądzka 5/7

W 1938 r. rozpoczęto budowę ogromnego gmachu dla Pomorskiego Sądu Apelacyjnego i Prokuratorii Generalnej. Miał to być drugi najdroższy budynek publiczny w międzywojniu w naszym mieście, a jednocześnie jeden z wielu gmachów publicznych, jakie wtedy w Toruniu powstały (zobacz: Toruń międzywojenny). Koszty obliczano na ok. 1 mln zł. Inwestycję przerwała jednak II wojna światowa. W latach wojny Niemcy adaptowali gmach, w stanie surowym, na cele biurowe. Tuż po zakończeniu wojny w 1945 r. władze Torunia zdecydowały się na kontynuację prac budowlanych - częściowo zburzonego budynku - na podstawie przedwojennych planów. W maju 1946 r. budynek przekazano Uniwersytetowi Mikołaja Kopernika. Pierwotnie planowano tu umieścić Bibliotekę Uniwersytecką lub Wydział Sztuk Pięknych, jednak ostatecznie działał tu (do 1975 r.) Wydział Matematykii, Fizykii i Chemii, a obecnie Wydział Fizykii, Astronomii i Informatyki Stosowanej. Patronem budynku (mieszczącego też Krajowe Laboratorium Fizyki Atomowej, Molekularnej i Optycznej) jest prof. Aleksander Jabłoński, który zyskał światowy rozgłos w związku ze swoimi pracami i odkryciami w dziedzinie optyki atomowo-molekularnej, a w szczególności nt. luminescencji i ciśnieniowego rozszerzania linii widmowych.

Pomnik Żołnierzy Bawarskich

ul. Legionów / Bawarczyków

Obecnie pomnik stoi tuż przy budynku szkolnym, jednak wcześniej, w 1888 r. postawiony został na cmentarzu, gdzie pochowano ok. 922 poległych żołnierzy bawarskich broniących Torunia wraz z armią Napoleona przed Rosjanami. Dziś po dawnym cmentarzu nie ma już śladu. Więcej >>>

Cmentarz św. Jerzego

ul. Gałczyńskiego 41 (do 1964 r. ul. św. Jerzego)

To obecnie najstarszy cmentarz toruński, chociaż powstał dopiero w 1811 r. po likwidacji (związanej z rozbudową umocnień twierdzy toruńskiej w okresie Księstwa Warszawskiego) w tymże roku starego, średniowiecznego cmentarza, zlokalizowanego nieco na wschód. Posiada piękne starodrzewie, wiele nagrobków figuralnych i ozdobnych. Wpisany jest do rejestru zabytków.
Posiada część protestancką, katolicką, prawosławną, co wynika z historycznych części administrowanych przez parafie różnych wyznań.
Wzdłuż zachodniego skraju cmentarza ustawiono w formie lapidarium szereg - przeważnie uszkodzonych i popadających w dalszą deqastację - nagrobków ze zlikwidowanego w 1992 r. sąsiedniego XIX-wiecznego cmentarza staroluterańskiego przy ul. Matejki. Więcej >>>

Nowe Przedmieście Chełmińskie

W końcu XIX w. rozwój Przedmieścia Chełmińskiego odbywał się też w zachodnim odcinku ul. Gałczyńskiego, jako Neue Kulmer Vorstadt (Nowe Przedmieście Chełmińskie). W okolicy jej skrzyżowania z ul. Matejki powstały kamienice, z których do dziś zachowało się kilka w północnej pierzei ulicy.

Jedną z ciekawszych architektonicznie jest kamienica narożna z 1905 r. pod adresem ul. Gałczyńskiego 48, której dominującym elementem jest narożna wieżyczka nawiązująca do gotyckich, z wysokim smukłym hełmem. W niesymetrycznej i niejednolitej bryle wyróżniają się m.in. dwa szczyty, z których bardziej okazały jest ten od południa, wieńczący niewielki wykusz; ma on formę neobarokową z elementami secesyjnymi.
W zdobieniach innych kamienic Nowego Przedmieścia Chełmińskiego również występują detale zdobnicze nawiązujące do renesansu, baroku.

Zabudowa w "pruskiego muru"

Specyficzny, choć zanikający coraz szybciej w ostatnich latach nastrój Przedmieścia Chełmińskiego (podobnie jak innych dzielnic Torunia, zwłaszcza Mokrego i Jakubskiego Przedmieścia) tworzy zabudowa mieszkalna szkieletowa, tzw. pruski mur.
Są to budynki mieszkalne najczęściej 2- i 3-kondygnacyjne, których dosłownie kilka pojedynczych zachowało się przy ul. Szosa Chełmińska (nr 49/51, 64, 68, 72). Pochodzą one głównie z 2. poł. XIX w., kiedy taki typ zabudowy zaczął się dynamicznie rozwijać. Budynki takie zamieszkiwane były przede wszystkim przez robotników, zwłaszcza fabryk oraz robotników budujących obiekty Twierdzy Toruń.
Wiele z budynków posiada (lub posiadało pierwotnie) rozbudowaną i szczególnie zdobioną drewnianą werandę oraz szczyty z charakterystycznymi oramentami ażurowymi. Większość jest jednak zdewastowana i zaniedbana od wielu dekad.

Niestety dziś znaczna część takich zabytkowych domów w wyniku braku właściwej wieloletniej opieki, konserwacji, remontów jest nadal degradowana oraz burzona, aby ustąpić miejsca nowym ' bezstylowym' i 'bezdusznym' budynkom lub - co gorsza - poszerzanym arteriom, niszcząc tym samym bezpowrotnie dziedzictwo i nastrój miasta.

Najbardziej jaskrawym przykładem krótkowzrocznego "rozwoju" miasta poprzez burzenie domów i poszerzanie ulic - realizowanego za kadencji prezydenta Michała Zaleskiego - jest ul. Szosa Chełmińska. Dokonano tu w latach 2014-2017 rozbiórki wielu stylowych domów szkieletowych (pruski mur) i innych w celu budowy kolejnych pasów ruchu dla tej ulicy. Wskutek tego została ona poszerzona z około 25 m do aż ponad 70 m (zobacz: Masowa zagłada historycznego Przedmieścia Chełmińskiego).

Na dwóch ilustracjach obok: budynek w konstrukcji pruskiego muru ul. Szosa Chełmińska 64, widok w 1917 r. i w 2019 r.

Góra Łakoma

ul. Szosa Chełmińska 75A

To niewielkie dziś naturalne wzniesienie wydmowe, stanowiące niegdyś element większych obszarów wydmowych w północnej i zachodniej części Torunia. Ostatnio ponownie ścięto fragment łagodnego zbocza poszerzając ul. Szosę Chełmińską w 2014 r. Po raz pierwszy Górę wymienił Karl Gotthelf Praetorius (1763-1827), toruński burmistrz i historyk, w swoim publikowanym w 1832 r. opisie Torunia. Po 1821 r. przeniesiono tutaj siedzibę kata miejskiego, mieszkającego dotąd na Nowym Mieście na końcu ul. Wysokiej przy murach miejskich. Tu kat wykonywał zasądzone kary. Ostatnim katem na Górze Łakomej był niejaki Fischer, a następnie tereny te (między ob. ul. Grunwaldzką, Bema, Szosą Chełmińską) znalazły się w rękach rodziny Liedtke; August Liedtke był rakarzem i w 1896 r. zbudował zachowany do dziś budynek. Jeszcze w okresie międzywojennym miejsce to nazywano rakarnią i zwożono tu padlinę z miasta. Więcej >>>

Dom willowy

ul. Szosa Chełmińska 49-51
Wpisany do rejestru zabytków obiekt składa się z budynku mieszkalnego oraz budynku mieszkalno-gospodarczego, znany jako siedziba przedsiębiorstwa budowlanego Ulmer & Kaun.
Budynki powstały ok. 1869 r. i zostały nieznacznie przebudowane w latach 1896-1898 (budynek mieszkalny) oraz w 1913 r. (budynek mieszkalno-gospodarczy). Początkowo należały, wraz z obszerną parcelą, do kupca drzewnego Louisa Angermanna. W 1892 r. Angermann sprzedał nieruchomość i skład drewna spółce budowlanej Ulmer & Kaun.

Budynek mieszkalny wzniesiony jest w konstrukcji szkieletowej drewnianej z wypełnieniem ceglanym o bogatym detalu architektonicznym z drewna.

Od frontu poprzedzony był założeniem ogrodowym, z fontanną, sięgającym do ul. Szosa Chełmińska (40 m), z której prowadziła reprezentacyjna brama.

Zabudowania wraz z ogrodem podpupadać zaczęły po II wojnie światowej, będąc w posiadaniu komunalnym miasta zakwaterowano tu 9 rodzin. Ostatecznie jesienią 2021 r. zdziczały już ogród ze starodrzewiem przestał istnieć - został wycięty pod monstrualnie poszerzaną ulicę Szosa Chełmińska. Więcej >>>

Zobacz też:

Powrót do:

Dzielnice Torunia

poprzedni

następny