II rozbiór Rzeczypospolitej: Toruń stawia opór

Po zwycięstwie Rosji w wojnie nad Turcją (zakończonej traktatem 9 stycznia 1792 r.), caryca Katarzyna II mogła znowu zająć się odzyskiwaniem swoich wpływów w słabej Rzeczypospolitej. Na początku 1792 r. zapadła decyzja o zbrojnej interwencji w Polsce pod pretekstem wsparcia konfederacji targowickiej. W maju tegoż roku armia rosyjska wkroczyła na terytorium Polski. Po 2-miesięcznej obronie militarnej skapitulował król Stanisław August Poniatowski i przystąpił do konfederacji. Na żądanie, po niezbędnych konsultacjach z Radą gdańską, Rada Torunia wysłała we wrześniu 1792 r. w imieniu obu wielkich miast pruskich akces do konfederacji targowickiej.

Układ II rozbioru Rzeczypospolitej podpisano 23 stycznia 1793 r. w Petersburgu. Przewidywał on, że Prusy otrzymają w końcu od dawna żądany Toruń i Gdańsk (zobacz: Zabiegi króla Prus o przejęcie Torunia i Gdańska), a także Wielkopolskę i część Mazowsza. Do Torunia wiadomość ta dotarła w tymże dniu.

Pierwsze oddziały pruskie przemaszerowały przez toruński most na Wiśle już 21 i 22 stycznia. Toruń kilka dni wcześniej został wprawdzie poinformowany o zamiarze takiego wykorzystania mostu, bez wkraczania żołnierzy jednak w obręb murów miejskich. Władze Torunia wydały jednak rozporządzenia komendantowi toruńskiego miejskiego oddziału zbrojnego dotyczące zwiększenia czujności i dodatkowego obsadzenia bram, aby miasto nie zostało niespodziewanie zajęte przez żołnierzy pruskich.

Tymczasem 23 stycznia pruski mjr Pelet oznajmił Radzie Torunia, że na rozkaz króla Fryderyka II regiment piechoty gen. Wilhelma Schwerina ma dniu następnym wejść do miasta.

Zwołana natychmiast Rada nie wyraziła zgody na wpuszczenie wojsk pruskich w obręb murów miejskich.

Ilustracja obok: XVIII-wieczne figury ówczesnych żołnierzy miejskich toruńskich

 

Mimo to regiment na drugi dzień rano podszedł pod Bramę Chełmińską. Toruń stawił opór. Natychmiast zamknięto wszystkie bramy miejskie, a dwukrotnie wysłane do Rady żądania ich otwarcia nie przyniosły rezultatów. Prusacy przystąpili więc do wyrąbywania siekierami Bramy Chełmińskiej i o godz. 13. armia pruska wkroczyła do miasta, a gen. Schwerin oficjalnie został przyjęty przez prezydenta Samuela L. Gereta. Poinformował, że Toruń jako węzłowy punkt komunikacyjny  musi zostać obsadzony przez oddział wobec trwającego zajmowania terytorium Rzeczypospolitej przez armię pruską. Po południu 2300 żołnierzy pruskich zakwaterowano w poszczególnych kamienicach mieszczańskich Torunia ze wszystkimi tego konsekwencjami.

Ilustracja obok: Brama Chełmińska.
 
Rada toruńska wysłała informację o sytuacji w Toruniu na dwór królewski w Warszawie oczekując też wskazówek dalszego swojego postępowania, prosząc o udzielenie pomocy i zapewniając o swojej wierności wobec króla. Stanisław August Poniatowski był jednak całkowicie bezsilny wobec przemocy pruskiej. 13 lutego wyraził wprawdzie zadowolenie z wierności jaką Toruń i Gdańsk mu okazują, ale dał też do zrozumienia zarówno Toruniowi, jak i Gdańskowi, że nie jest w stanie udzielić jakiejkolwiek im pomocy.
W kolejnym piśmie, z końca marca tegoż roku Rada toruńska skarżąc się na ciężkie położenie Torunia przypomniała, że Toruń dobrowolnie poddał się królom polskim w 1454 r., którzy zobowiązali się zapewnić miastu bezpieczeństwo oraz jego przywileje i prawa.

Ilustracja obok: piechota pruska

 

Tymczasem ostateczny kres toruńskiej republiki mieszczańskiej (Respublicae Thorunensis) nastąpił 7. kwietnia 1793 r. Wtedy do Torunia przybyli pruscy komisarze i odczytali Radzie i pozostałym ordynkom patent króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II o włączeniu Torunia pod panowanie pruskie.
Toruń wiedział, że traci samorządność i niezależność, lecz nie zdawał sobie sprawy, że już na zawsze.
Po 339 latach dobrowolnej przynależności z wyboru do Królestwa Polskiego i wierności królom polskim, Toruń stracił swoją autonomię prawno-ustrojową i stał się państwowym miastem Królestwa Prus.

Czas ten był kolejnym kamieniem milowym w historii Torunia - miasto na zawsze straciło swą rangę jednego z najpotężniejszych w Rzeczypospolitej. Chwilowo odzyskało ją w 20-leciu między I a II wojną światową (zobacz: Toruń międzywojenny), ale znowu w 1945 r. zostało zdegradowane (zobacz: Upadek Torunia. Degradacja Torunia).

 

- Stanisław August Poniatowski w rozmowie z hr. Dzieduszyckim

Słowa te odnoszą się do sytuacji Torunia w przededniu II rozbioru. Król podkreśla lojalność Torunia wobec monarchy (w 1454 r. wypowiadając posłuszeństwo Krzyżakom Toruń zwrócił się jednocześnie o poddanie królowi polskiemu), pomimo zachodzących zwłaszcza od lat 60. XVIII w. okoliczności wystawiających na próbę tę wierność i powodujących drastycznie ubożenie miasta z jednej strony i ograniczających jego autonomię z drugiej.