Toruń zachwyca

 

 

 

 

Wiek XVI i początki wieku XVII w. przynoszą Toruniowi liczne pochwały poetyckie w językach łacińskim, polskim i niemieckim.

Znane są utwory takich autorów, jak:

♦ Konrad Celtis (1459-1508, niemiecki humanista, nauczyciel uniwersytecki, poeta i wydawca, przyjaciel Filipa Kallimacha), który docenia Toruń za jego "pod niebo wysmukłe wieżyce",

♦ Wawrzyniec Korwin (Laurentius Rabe/Corvinus; przed 1470-1527, wykładowca w Krakowie, nauczyciel i przyjaciel Mikołaja Kopernika, poeta, sekretarz Rady miejskiej w Toruniu) - wpro­wadzał do poezji opisującej Toruń ważny krąg te­matyczny: postać Mikołaja Kopernika, wówczas jesz­cze żyjącego i liczącego 36 lat; opuszczający Toruń w 1508 r. po dwuletnim tu pobycie poeta w drodze powrotnej do Wrocławia zabierał ze sobą do krakowskiej drukarni prze­tłumaczone przez przyszłego twórcę systemu heliocentrycznego z języka greckiego na łacinę Listy Teofilakta Symokatty. Korwin poprzedził je panegiryczną pochwałą tłumacza i jego miasta rodzinnego. W ten sposób postać Kopernika pojawiła się już w pierwszym obszerniejszym utworze poetyckim o Toruniu.

♦ Helius Eobanus Hessus (1488-1540) - niemiecki poeta łaciński w swoim najgłośniejszym dziele - przekładzie psalmów - poświęcił klilka wersów sławiąc Toruń,

♦ prorektor toruńskiego Gimnazjum Akademickiego Ulrich Schober (1559-1598) - najwybitniejszy reprezentant łacińskiej poezji toruńskiej,

oraz wspomniani wyżej: 

♦ sekretarz poselstwa holenderskiego w Rzeczypospolitej, Abraham Boot (zm. 1663 r.) w wydanym "Dzienniku poselstwa z lat 1627 1628" dał krótki opis i rysunek Ratusza Staromiejskiego oraz uwagi o Toruniu (m.in. wzmianki o Gimnazjum Akademickim, bibliotece; szczególną uwagę skupił na nim kościół Mariacki, a zwłaszcza jego renesansowe wspaniałe organy

 

Opisy XVII- i XVIII-wieczne rozsławiały po Europie także toruńskie Gimnazjum Akademickie, a zwłaszcze jego wspaniałą bibliotekę. Najstarszym tego opisem jest fragment książki "Europica varietas" Martona Csombora, nauczyciela węgierskiego, który w 1616 r. zapragnąwszy podjąć naukę w gdańskim gimnazjum wyruszył na północ z węgierskiego Szepsi. Fragment opisu Torunia dotyczył Mikołaja Kopernika i jego epitafium w tutejszym kościele Świętojańskim. Csombor skupił się jednak na sprawach nauki: z podziwem wyrażał się na temat poziomu kształcenia w toruńskim Gimnazjum Akademickim, wspominając przy tym jego profesorów: Adama Freytaga i nieżyjącego już profesora Jana Regiusa. Wymienił też toruńskie katolickie kolegium jezuickie, przy którym istniała zasobna biblioteka, zawierająca m.in. globusy i dzieła ojców Kościoła (zniszczona później z czasie potopu szwedzkiego).

Z tego samego roku co druk Csombora pochodzi praca Melchiora Adama (1575-1622), biografa, leksykografa, historyka literatury pt. "Vitae Germanorum jureconsultorum et politicorum". Zawierała ona, dołączony do biografii burmistrza Heinricha 

Strobanda, opis najważniejszej świeckiej budowli Torunia - Ratusza Starego Miasta. We fragmencie zatytułowanym „Curia
Thorunensis” znalazła się wzmianka o umiejscowionych na wyższym piętrze - „In superiori tabulato” - archiwum, bibliotece i zbrojowni dla lżejszego oręża. Jednocześnie Adam dodał, że w innej części miasta znajduje się kolejna biblioteka - księgozbiór
przechowywany w Gimnazjum Akademickim, do świetności którego walnie przyczynił się Stroband. 

Pochwałę toruńskiego Gymnasium Academicum czynił też m.in. niemiecki geograf i kartograf Andreas Cellarius (1596-1665) w dziele "Regni Poloniae, Magnique ducatus Lituaniae", 1659 r. Cellarius, dostrzegając tolerancyjność religijną torunian

Poeta Jan Karol Dachnowski (1590-1654) głosił w języku polskim pochwałę Torunia, zaliczając jego bibliotekę do najcenniejszych osobliwości, 1651 r. 

Stosunkowo obszerne uwagi o Toruniu, bo liczące 2 strony zamieścił Bernard O'Connor (1666-1698), medyk Jana III Sobieskiego. Tę pierwotnie anglojęzyczną monografię krajoznawczą w 1700 r. wydał po niemiecku w lipskiej oficynie
Thomas Fritsch. W charakterystyce wiele zasług dla Torunia przypisał on burmistrzowi Strobandowi, który m.in. - jak określił - „zorganizował mały uniwersytet”. Dzięki niemu oddana została także do użytku publicznego biblioteka ze słynnymi listami Cycerona.

W panegirycznym, obszernym opisie Torunia autorstwa Henricusa Wedemeiera (1649-1672) pt. "Delicium Prussiae seu Thorunium urbs Prussiae nobilissima..." ("Rarytas Prus czyli Toruń, najwspanialsze miasto Prus...")  z 1668 r. wiele miejsca znalazło się dla Gimnazjum Akademickiego i biblioteki; dowiadujemy się m.in., że nad wejściem do niej widnieć miał napis łaciński w tłumaczeniu: „Jak medycyna leczy ciała zbawiennymi zioły, tak duchowe choroby Biblioteka usuwa”, a księgi przechowywane były wg tematyki: teologia, prawo, medycyna, filozofia i historia; wspomniał też o dwóch listach Cycerona oraz znacznych rozmiarów globusach. Chwalił profesorów gimnazjalnych oraz pomoc stypendialną udzielaną hojnie przez toruńską Radę na potrzeby zagranicznych studiów torunian. W tym najobszerniejszym XVII-wiecznym opisie Torunia, pisanym wytworną łaciną, autor wyróżnił jego duszę, którą stanowią mieszkańcy, i ciało - zabudowę miasta i jego instytucje. Opisuje piękno położenia Torunia, jego żyzne okolice, rolę Wisły, wspaniałe podmiejskie ogrody, które konkurować mogą z krakowskimi i sandomierskimi. Z budowli opisał ruiny zamku krzyżackiego, a szczególnie pochwalnie Ratusz Staromiejski.

Z okresu upadku Torunia pochodzi opis Torunia pióra greki i teologii na uniwersytecie w Królewcu, Samuela Gottlieba Walda (1762-1828) pt. "Thorn, Leubus und Herrenhut" z 1795 r., gdzie znajdujemy dużo miejsca pświęconego kościołowi Mariackiemu, wnętrzom Ratusza Staromiejskiego; opisywał, iż słynne miejscowe Gimnazjum jest w stanie upadku, stanowisko rektora nieobsadzone, a budynek szkolny w złym stanie; zachwyciły go jednak skarby miejscowej biblioteki, wśród nich portret Martina Lutra przypisywany słynnemu malarzowi renesansowemu, Lucasowi Cranachowi. Autor wyraził też nadzieję, że Toruń będzie szczęśliwy pod berłem pruskim... [w 1793 r. Toruń i Gdańsk znalazły się pod pruskim zaborem].

 

Wspominając innych autorów opisów i pochwał Torunia należy pamiętać o: Peterze Mundy (1597-1667) dającym treściwy opis Torunia, jego długiego mostu na Wiśle, liczby przebywających w nim Szkotów, wielkiego jarmarku Trzech Króli i Żydów biorących w nim udział; Georgu Wende (1634-1705): "De notabilibus et curiosis quibusdam Thoruniensibus", 1697 r.; monografii pt. "Geografia Królestwa Polskiego y Wielkiego Xięstwa Litewskiego" autorstwa Antona Friedricha Biischinga (1724-1793);Johannie Beroulli'm (1667-1748): "Podróż z Gdańska do Kró­lewca i dalej Petersburga w roku 1778", 1779 r.

 

Inny charakter mają opisy Torunia z XVIII w. oraz z okresu zaborów. Pokazują miasto, które teraz przypomina jedynie cień swojej dawnej świetności wobec zniszczeń wojennych (zwłaszcza szwedzkiego ostrzeliwania w 1703 r. i wojen napoleońskich) oraz upadku gospodarczego, będącego skutkiem polityki Królestwa Prus już od 1770 r. Jednym z pierwszych i najbardziej wymownych takich sposrzeżeń jest wypowiedź króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, ubolewającego nad upadkiem Torunia: "Naprawdę, że nie mogę myśleć o mieście Toruniu bez łez w oczach. To miasto jest zawsze jednym z najwierniejszych, a jednak zawsze jednym z najnieszczęśliwszych".

Ówczesny wybitny obrońca toruńskiej racji stanu, polityk i rezydent toruński w Warszawie, Samuel Luther Geret >>> (1730-1797) pisząc o skutkach I rozbioru i polsko-pruskiego traktatu handlowego z 1775 r. godzącego w resztki toruńskiej gospodarki, stwierdził: "wspaniałe miasto Toruń upadło; bez pożywienia, wyludnione, biedne, zrujnowane i wzgardzone popadło w nędzę". Podobnie określił Toruń późniejszy historyk Arthur Semrau (1862-1940), opisując, że potęga materialna i duchowa Torunia została wówczas złamana, a miasto z dumnej królowej Wisły przemieniło się w żebraczkę ("Die Stadt war gebrochen an Leib und Seele, die Königin der Weichsel war eine Bettlerin geworden").