Bramy miejskie
Bramy miejskie stanowiły bardzo ważny element średniowiecznych murów obronnych; usytuowane u wylotu najważniejszych ulic umożliwiały nie tylko zewnętrzną komunikację miasta, ale stanowiły też istotny czynnik obronny. Szczególną dodatkową formą obronną były w Toruniu barbakany. Aż dwie bramy toruńskie posiadały od 1. poł. XV w. barbakany typowe (Brama Starotoruńska i Brama Chełmińska); natomiast od pocz. XIV w. Brama św. Jakuba miała przedbramie silnie rozbudowane (zdwojone, flankowane dwiema wieżam) na kształt quasi-barbakanu, a kolejne dwie (Brama św. Katarzyny i Brama Prawa) miały również przedbramia, choć już mniej ufortyfikowane.
To wyjątkowa cecha, świadcząca o ogromnym znaczeniu obronnym Torunia, a same barbakany toruńskie były pierwszymi - najstarszymi takimi budowlami obronnymi na obecnych ziemiach polskich.
Spośród średniowiecznych dawnych 13 lub 14 toruńskich bram miejskich (8 staromiejskich, 5 lub 6 nowomiejskich) do dziś zachowały się jedynie 3. Pozostałe bramy zostały rozebrane w większości w drugiej połowie XIX w. wraz ze znaczną częścią murów miejskich, w celu pozyskania nowych terenów budowlanych i komunikacyjnych. Te zachowane znajdują się nad Wisłą. Z kolei na początku XX w. powstała nowa quasi brama - Łuk Cezara.
Należy jednak podkreślić, że liczba 12 (lub 13) bram średniowiecznych była stosunkowo dużą, zwłaszcza porównując z Krakowem, gdzie było ich jedynie 8, natomiast przeciętne średniowieczne miasto posiadało ok. 4 bram (jak np. Poznań).
Do tego dodać trzeba furty. Występowały one przy prawie wszystkich bramach w szyi murowanej prowadzącej do fosy międzymurza między bramą a jej przedbramiem. Były one także na niektórych prostych odcinkach muru zasadniczego. Najbardziej znana jest furta Garbarska, stojąca o wylotu ul. Wielkie Garbary i Piernikarska, prowadząca na teren zamku krzyżackiego. Duże znaczenie miała też furta - do dziś zachowana - u wylotu ul. Ciasnej, prowadząca na teren zamku krzyżackiego. W sumie furt takich było ok. 20.
W początkowym okresie (2. poł. XIII w.) bramy miejskie wyglądem zbliżone były do najstarszych baszt, a bramy wodne mogły być jedynie prostym przelotem w murze. Po wzniesieniu muru niskiego (zewnętrznego) i międzymurza - co nastąpiło jeszcze w XIII w. - bramy zostały zamknięte czwartą ścianą - od strony miasta, podwyższone do 3-4 kondygnacji nad otworem bramnym i przykryte dachami spadzistymi. Najstarsze bramy nie wyróżniały się szczególnie bogactwem form i ornamentów.
Najstarszą bramą toruńską była Brama Starotoruńska, zbudowana po połowie XIII w. w zachodnim odcinku murów. Również w XIII w. zbudowano Bramę Chełmińską w północnym odcinku.
Kolejne bramy powstały wkrótce, w odcinku południowym (nadwiślańskim - portowym); z 4 takich do dziś zachowały się 3, z czego Bramę Przewoźną przebudowano (a właściciwie zbudowano na nowo) w 1432 r. do obecnej formy; od 1500 r. nazywana jest Bramą Mostową.
Te bramy wodne stanowią jeden z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego Torunia. Bramy wodne pełniły funkcję głównie gospodarczą, mniej militarną - nie posiadały przedbramia.
Podobnie przedbramia nie miały Brama Wielka oraz Brama Paulerska - były to wschodnie bramy staromiejskie, które bezpośrednio stykały się z obwarowaniami i bramami sąsiedniego Nowego Miasta Torunia.
Brama Chełmińska (rozebrana w 1889 r.), widok od strony zachodniej
Najbardziej rozpowszechnioną w Toruniu bramą był typ bramy o podstawie prostokąta ok. 9,5 x 6,5 m i wysokości 12 - 15 m. Bramy posiadały połączenie z gankiem obronnym na murze w formie schodków i małego tarasu.
Spośród wszystkich bram toruńskich dwie wyróżniały się swoją szerokością i przysadzistą formą. Do takich bram typu flandryjskiego należały: Brama Paulerska, nadbudowana w kształcie 8-boku w pierwszej połowie XIV wieku oraz zachowana do dziś nadwiślańska Brama Ducha św. (Klasztorna).
Spośród wszystkich bram toruńskich dwie wyróżniały się swoją szerokością i przysadzistą formą. Do takich bram typu flandryjskiego należały: Brama Paulerska, nadbudowana w kształcie 8-boku w pierwszej połowie XIV wieku oraz zachowana do dziś nadwiślańska Brama Ducha św. (Klasztorna).
Północny system obronny Torunia w poł. XVII w.
Kolejny etap rozwoju toruńskich fortyfikacji rozpoczął się w 1629 r. powstaniem bastionów i obwałowań (zobacz: Zarys rozwoju obronności i frotyfikacji Torunia). Zbudowano wtedy bramy w kurtynie wałów (tj. we fragmencie wałów między dwoma bastionami) przed średniowieczną Bramą Chełmińską oraz przed Bramą Starotoruńską, mające formy ceglanych tuneli, których krawędzie zostały ujęte portalami. Żadna z takuch bram nie zachowała się do dziś.
Rozbudowa bastionowych fortyfikacji w 1. poł. XIX w. spowodowała powstanie nowych bram w kurtynach bastionów: w latach 1822-26 wybudowano trzy bramy: Bydgoską (Nową Starotoruńską), Nową Chełmińską, Nową św. Jakuba. Nazwami nawiązywały one do istniejących średniowiecznych bram w ciągu murów miejskich, stojących niemal w linii prostej z nowymi bramami (Nowa Chełmińska była jednak przesunięta na wschód w stosunku do starej Bramy Chełmińskiej i leżała właściwie przed Bramą Prawą, Nowa Św. Jakuba nieco na płn., a Bydgoska też nieco na płn.).
Te trzy nowe bramy nawiązywały do historycznego budownictwa ceglanego z przewagą cech gotyckich. Brama Bydgoska i Nowa Chełmińska zostały zburzone na pocz. lat 20. XX w., a Nowa Św. Jakuba już w końcu XIX w. wobec budowy w latach 1880-85 nowej kurtyny między Bastionem Odcinkowym a Fortem św. Jakuba i odsunięciu linii obrony dalej na wschód. Jej funkcję przejęła zbudowana wówczas Brama Lubicka na linii rzeczonej kurtyny (zobacz: Twierdza Toruń).
Te trzy nowe bramy nawiązywały do historycznego budownictwa ceglanego z przewagą cech gotyckich. Brama Bydgoska i Nowa Chełmińska zostały zburzone na pocz. lat 20. XX w., a Nowa Św. Jakuba już w końcu XIX w. wobec budowy w latach 1880-85 nowej kurtyny między Bastionem Odcinkowym a Fortem św. Jakuba i odsunięciu linii obrony dalej na wschód. Jej funkcję przejęła zbudowana wówczas Brama Lubicka na linii rzeczonej kurtyny (zobacz: Twierdza Toruń).