Ignacy Zelek

Ignacy Zelek urodził się 1 stycznia 1894 r. w miejscowości Taraszówka koło Krosna. Jego matka miała na imię Józefa (z domu Wiśniowska). Ojciec – Józef był mistrzem kowalskim.

Talenty plastyczne Ignacego ujawniły się już w wieku dziecięcym, gdy miał 5 lat. Na strychu znalazł szopkę bożonarodzeniową. Zabrał z niej jedną figurę i zaczął ją kopiować. Zdolności artystyczne w rodzinie przejawiała jego babcia, która w wolnych chwilach malowała. Kiedy Ignacy stał się młodym mężczyzną, rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie pod kierunkiem znanego rzeźbiarza Konstantego Laszczki. W jego pracowni wykształciło się blisko 200 uczniów. Wielu z nich zyskało sławę wybitnych rzeźbiarzy (Xawery Dunikowski, Bolesław Biegas, Ludwik Puget, Henryk Kuna, Stanisław Szukalski). Wśród nich znalazł się również Ignacy Zelek.

Po wybuchu I wojny światowej Ignacy przerwał studia i zgłosił się jako ochotnik do legionów tworzonych przez Józefa Piłsudskiego. Służył w nich od 6 sierpnia 1914 do 15 marca 1917 r. Tu ujawnia się kolejny rys naszego artysty – wielkie umiłowanie ojczyzny i gotowość do ponoszenia dla niej ofiar. Brał udział w walkach na froncie austriacko-rosyjskim. W ich trakcie został postrzelony w kolano i przewieziony do szpitala w Pradze (1916 r.). Pobyt w tym mieście wykorzystał do dalszego kształcenia się – tym razem w pracowni rzeźby monumentalnej Josefa Vaclava Myslbeka. Po roku wrócił do Krakowa, gdzie kontynuował przerwane studia. Odbył też półroczną służbę wojskową w Baonie Akademickim (15 wrzesień 1918 – 10 marca 1919 r.).

 

Po uzyskaniu dyplomu w 1920 r. Zelek przeniósł się na Pomorze (najpierw do Papowa Toruńskiego, a potem do Torunia). Ignacy nie był jedynym artystą, który postanowił zasilić środowisko inteligencji polskiej na tym terenie. Wielu twórców z różnych regionów osiedlało się na ziemiach byłego zaboru pruskiego, by tu rozpowszechniać kulturę narodową. Taką osobą był też Julian Fałat, który w Toruniu założył Konfraternię Artystów. Jej działanie było ukierunkowane właśnie na krzewienie polskiej kultury na Pomorzu. W 1921 r. do tego ugrupowania przystąpił Ignacy Zelek. W międzyczasie doszło do wybuchu wojny polsko-bolszewickiej. Nasz bohater został zmobilizowany w lipcu 1920 r. Służył w 63. Toruńskim Pułku Piechoty, zwanym przez mieszkańców miasta „Dziećmi Torunia”. Później za udział w zmaganiach z bolszewikami otrzymał Medal „Polska Swemu Obrońcy za Wojnę o Niepodległość Ojczyzny”.

W Toruniu Zelek założył pracownię – pierwszą prowadził wspólnie z Wojciechem Durkiem (także przybyłym na Pomorze, by wzmocnić polską kulturę). Mieściła się ona na ul. Sukienniczej 2 na Nowym Mieście. Dziś miejsce to upamiętnia tablica, która informuje o działającej tu w latach 1921-1923 pracowni „Rzeźba”. Można było tu zamawiać projekty i wykonanie ołtarzy, feretronów, figur świętych, witraży, obrazów olejnych, polichromii, rzeźb, ozdób do ogrodów, sztukaterii i grobowców. Później Ignacy Zelek pracownię prowadził samodzielnie w kilku kolejnych lokalizacjach (w latach 1923-1935 przy ul. Reja 6, po 1935 r. przy ul. Mickiewicza 109). W 1938 r. za działalność artystyczną otrzymał Srebrny Krzyż Zasługi.

Po wybuchu II wojny światowej przeżył aresztowanie i przejściowy pobyt w „Okrąglaku”. Jego starsza córka Cecylia całą okupację spędziła w obozie koncentracyjnym w Ravensbruck. Do domu Zelków przydzielono dwóch oficerów niemieckich, potem niemieckiego urzędnika – Alfreda Lenza, który zagrabił prace Zelka i jego księgozbiór (wywiózł wszystko do Królewca). Pod koniec 1940 r. Ignacy z żoną i młodszą córką zostali wysiedleni do mieszkania przy ul. Franciszkańskiej 14. Rzeźbiarz stracił swoją pracownię, a wraz z nią dochody. Wśród różnych zajęć, których się imał, podjął pracę w teatrze (dzisiejszym Teatrze im. Wilama Horzycy, gdzi przygotowywał scenografię do przedstawień). Po zakończeniu wojny (w 1949 r.) zamieszkał przy ul. Wita Stwosza 9. Przez wiele lat wczesną wiosną opuszczał Toruń, by pracować na potrzeby różnych kościołów na Pomorzu, a jesienią wracał z powrotem.

Zmarł 12 maja 1961 r. w wyniku powikłań po przebytym przeziębieniu. Pochowany został na cmentarzu św. Jerzego w Toruniu. Jego nagrobek zdobi głowa Chrystusa, która jest kopią wykonaną na podstawie jednej z rzeźb artysty. 

 

 

Życie Ignacego Zelka przypadło na trudne czasy zaborów i wojen światowych. Wiele jego prac o charakterze sakralnym i patriotycznym, powstałych w okresie międzywojennym, zostało zniszczonych przez Niemców. Tak stało się z pomnikiem Matki Bożej Królowej Korony Polskiej, ustawionej przed kościołem św. Katarzyny. Dziś spoglądamy na replikę rzeźby z 2007 r. (>>>). Podobno Niemcy mieszkający od dawna w Toruniu (zgrupowani w paramilitarnej organizacji Selbstschutz), chcieli także zniszczyć inny pomnik Zelka, stojący w podcieniach tego kościoła - figury Chrystua dźwigającego krzyż. Do rozbicia jej jednak nie doszło, gdyż żołnierze Wehrmachtu, stacjonujący w pobliskich koszarach, sprzeciwili się temu. Twierdzili, że nie ma ona wymowy patriotycznej, a na ich pasach widnieje napis „Gott mit uns” („Bóg z nami”).

Był też autorem rzeźb na zburzonym przez hitlerowców pomniku Poległych 63. Pułku Piechoty.

Niektóre prace Zelka możemy w Toruniu oglądać do dziś. Wśród nich znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca Chrystusa Króla na fasadzie świątyni pod tym samym wezwaniem (>>>) i stacje drogi krzyżowej w jej wnętrzu.

Inną realizacją jest ołtarz Matki Bożej w południowej nawie kościoła Św. Ducha, a także ołtarz główny i inne rzeźby we wspomnianym kościele św. Katarzyny.

 

Torunianie często z Ignacym Zelkiem kojarzą figury niedźwiedzi flankujących wejście do budynku Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych przy ul. Mickiewicza. Są one wykonane z bloków piaskowca kieleckiego. Symbolizują dziką, jednak stabilną naturę. Kojarzą się z siłą i potęgą. Chociaż nikt tego głośno nie mówi, to zapewne i przedwojenna i współczesna organizacja „Lasy Państwowe” chce podobnie kojarzyć się społeczeństwu.

Inną dekoracją Zelka jest supraporta nad wejściem do obecnej Miejskiej Przychodni Specjalistycznej przy ul. Uniwersyteckiej. Przedstawia ona anioła podającego spragnionym wodę do picia. Wśród oczekujących na łyk wody jest mężczyzna, kobieta, starzec i dziecko. Każdy może tu przyjść by otrzymać pomoc – to przesłanie reliefu.   

 

Prace Zelka znajdują się w kościołach i na toruńskich ulicach, w zasobach Muzeum Okręgowego, zdobią cmentarne nagrobki ale znaleźć je można także… w pobliskim lesie w okolicach Barbarki - pomnik Dzieci Polskie Matce Polski oraz np. w podtoruńskiej Chełmży, Wąbrzeźnie, Bielczynach.

 

W niniejszym artykule wykorzystano informacje zawarte w pracy dyplomowej Doroty Swobodzińskiej o Ignacym Zelku, napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Józefa Poklewskiego.