Barbarka to stare osiedle leśne położone w północno-zachodnich krańcach Torunia, ok. 7,5 km na płn.-zach. od Rynku Staromiejskiego.
Nazwa, używana już w średniowieczu, wiąże się wprost z kultem św. Barbary i pochodzi od kaplicy św. Barbary, stojącej wśród lasów (Sancta Barbara in Bormol). Centralne miejsce Barbarki zajmuje zatem i zawsze zajmowała ta kaplica poświęcona świętej męczennicy, szczególnie popularnej w państwie krzyżackim.

Pierwsza kaplica istniała tu przed 1299 rokiem w miejscu rzekomego objawienia się świętej pustelnikowi, przy jednym z dwóch czynnych tu źródeł (do początków XIX wieku źródło to nazywano Świętym Źródłem). W średniowieczu i czasach nowożytnych było to bardzo popularne miejsce pielgrzymek. Do tego "cudownego" źródła pielgrzymowano w dniu św. Barbary, Zielonych Świąt (wtedy też organizowano doroczne jarmarki), Wniebowstąpienia, aby dostąpić odpustu, jakiego udzielił papież Sykstus IV w połowie XV wieku. Wg miejscowych przekonań woda z cudownego źródła miała leczyć oczy i kołtun, który po zanurzeniu głowy w wodzie miał odpadać. W owym czasie, jak podają przekazy pisane, źródło nakryte było kamieniem młyńskim, a pielgrzymi nabierali wodę przez otwór w kamieniu. Kult św. Barbary zanikał stopniowo od czasów potopu szwedzkiego.

 

 

Poznanie atrakcyjności Barbarki proponujemy w formie wycieczki pieszej - trasy turystycznej długości ok. 7 km. Trasa prowadzi fragmentem zielonego szlaku turystycznego od Fortu VII Twierdzy Toruń do Miejsca Pamięci Narodowej na Barbarce. Jest to malownicza trasa przyrodnicza, prowadząca lasami. Warto zaopatrzyć się w plan miasta. Zapraszamy na całodzienną wycieczkę!
Do punktu wyjścia - Fortu VII - najlepiej dotrzeć z Al. Solidarności autobusem miejskim nr 32 (wysiąść na przystanku "Bluszczowa" na Brzezinie, przejazd ok. 15 min.). Rozkład jazdy tutaj. Z przystanku należy nieco pójść dalej i po chwili skręcić w lewo w oznaczoną drogę leśną w kierunku Fortu (Miejsce pamięci narodowej).

Powrót do Al. Solidarności (przystanek "Odrodzenia") autobusem nr 31 z przystanku "Barbarka" (przejazd ok. 25 min.). Rozkład jazdy tutaj.

Trasa opracowana przez Toruński Serwis Turystyczny objęta prawami autorskimi. Data publikacji: 22-07-2012

 

 

Miejsce pamięci narodowej "Fort VII" zlokalizowane jest przy lewej kaponierze barkowej fortu. Prowadzi do niego oznaczona droga z ul. Szosa Okrężna.

Natomiast do bramy głównej (dokąd prowadzi inna droga, nieco dalej na północ)) fortu dostep nie jst możliwy.

Fort VII im. Tadeusza Kościuszki jest jednym z największych fortów XIX-wiecznej Twierdzy Toruń, a jednocześnie miejscem pamięci narodowej. W okresie od października 1939 r. do stycznia 1940 r. stał się miejscem męczeństwa ponad 1500 polskich obywateli Torunia i okolic (głównie inteligencji), więzionych tu przez niemieckie Gestapo i wywożonych do lasów Barbarki na rozstrzelanie lub do obozu Stutthof.
Już w październiku 1939 r. Niemcy przeprowadzili, na podstawie wcześniej przygotowanych list, akcję masowych aresztowań przedstawicieli wszystkich warstw społecznych, głównie jednak inteligencji polskiej. O życiu lub śmierci więźniów decydowała urzędująca tu tzw. Mordkomission. Skazanych umieszczano w celi śmierci nr 22, zw. Todeszelle, a następnie w ciemnicy, skąd wywożono na rozstrzelanie.
W 1976 r. utworzono tu izbę pamięci, dziś już jednak nie udostępnianą.
 
Fort został zbudowany w latach 1879-1883 jako standardowy fort artyleryjski główny, stanowi jeden z 15 dużych elementów dawnej pruskiej Twierdzy Toruń. Około 1960 r. rozebrano oszkarpowanie fos barków i części głównej fosy. Zachowane schrony i remizy działowe oraz kaponiery, chociaż mocno zdewastowane. Czytelne są ziemne urządzenia fortu.

► Więcej >>>
 
Z Fortu, aby się nie zagubić, najlepiej jest powrócić w stronę Szosy Okrężnej i przejść do ul. Polnej (można ewentualnie obejść Fort dookoła i zapoznać się z jego budową - wtedy wyjście na ul. Polną).

 

Z ul. Polnej kierujemy się ponownie w lewo, w drogę leśną i po około 250 m dochodzimy do znajdującego się po prawej, nieco w głębi pomnika z napisem Steine Rühmen. Pomnik powstał z inicjatywy zastępcy komendanta Twierdzy Toruń gen. von Dittfurtha, odsłonięty 18 grudnia 1915 r., w celu zachowania w pamięci czasu I wojny światowej.
Zniszczony dotąd na skutek braku opieki pomnik ma formę betonowego walca wysokości ok. 4,5 m, w dolnej części otoczonego kamiennymi 'przyporami', w górnej części napis "Steine Rühmen". Szczyt pozbawiony pierwotnego żelaznego krzyża.
Wokół obelisku resztki murowanego ogrodzenia.

 

Wędrujemy dalej drogą leśną aż dochodzimy do jej rozwidlenia. Dalej kierujemy się za znakami zielonego szlaku turystycznego (a jeżeli ich nie znajdziemy - prawym rozgałęzieniem drogi dalej, aż do Barbarki).
Po drodze mijamy po lewej zabudowania leśniczówki Wrzosy, przy której znajduje się skrzyżowanie z drogą prostopadłą odchodzącą w kierunku wschodnim. Wchodzimy na tę drogę i kieruejmy się na wschód, do pomnika "Dzieci Polskie Matce Polski".

Pomnik w formie cokołu z płaskorzeźbą Matki Boskiej z Dzieciątkiem - wystawiony ze składek uczniów toruńskich z okazji 700. rocznicy nadania Toruniowi praw miejskich (1933 r.); proj. Ignacego Zelka.

 

Powracamy do skrzyżowania przy leśniczówce i skręcamy w prawo. Wzdłuż drogi, którą odtąd dochodzimy do Barbarki płynie struga, tzw. Czerwona Woda (przed rozpoczęciem prac melioracyjnych w XIX wieku w związku z budową fortyfikacji twierdzy, ciek był większy), która dalej wpada do stawu na Barbarce.

Centralnym miejscem Barbarki i obiektem, od którego wzięła ona swoją nazwę jest kaplica św. Barbary. To jedno z pierwszych miejsc kultu św. Barbary na ziemiach polskich.

 

W sąsiedztwie kaplicy św. Barbary znajduje się urządzony rekreacyjnie teren o powierzchni 3,8 ha zwany "osadą leśną Barbarka".

W sezonie wiosenno-letnim na terenie Osady udostępnionych jest wiele dodatkowych atrakcji. 
Na terenie znajduje się całoroczna baza noclegowa licząca 74 miejsca noclegowe, wypożyczalnia rowerów, „siłownia pod chmurką”, park linowy a także mini golf oraz terenowe kręgle. Osada Leśna dysponuje małą infrastrukturą, która sprzyja spędzaniu wolnego czasu na świeżym powietrzu (zadaszone wiaty, kamienne grilowiska, miejsca na ognisko).

 

W lasach Barbarki (ok. 1,1 km na północ od kaplicy św. Barbary), w 1939 r. Niemcy rozstrzelali około 600 więźniów Fortu VII im. Kościuszki, głównie przedstawicieli inteligencji, co upamiętnia masowy grób-pomnik. W wyniku powojennych badań odkryto 7 mogił masowych; w większości były puste, gdyż zwłoki w 1944 roku spalono dla zatarcia śladów zbrodni. Natomiast w 1 mogile pozostało 87 ciał z przestrzelonymi czaszkami i piersiami. Zwłoki ekshumowano i pochowano na cmentarzu przy ul. Grudziądzkiej 141. Na podstawie szacunków i ekshumacji zdołano ustalić nazwiska 329 rozstrzelanych osób, z tego 77 mieszkańców Torunia.
► Więcej >>>

 

Barbarka jest obiektem położonym w atrakcyjnym krajobrazie leśnym. Poza pospolitymi lasami mieszanymi i borami sosnowymi istnieją tu partie świetlistej dąbrowy, ubogiego grądu, łęgu oraz olsu. Bogata flora niczym nie ustępuje faunie licznie reprezentowanej przez lisy, sarny i dziki. Idąc leśnym traktem spotkać możemy przedstawicieli nornikowatych i łasicowatych, a w koronach drzew usłyszeć odgłosy leśnego ptactwa. Z prawnie chronionych zwierząt na terenie lasów Barbarki licznie występują przede wszystkim dzięcioły, sowy oraz różne gatunki nietoperzy.
Na terenie "Osady Barbarka" znajduje się staw, który jest miejscem schronienia dla licznego ptactwa oraz wielu gatunków płazów.
Warto wspomnieć, że w pobliżu "Osady Barbarka" znajduje się obszar specjalnej ochrony siedlisk Natury 2000 - PLH 040043 Leniec w Barbarce. Powierzchnia tego obszaru to 4,1 ha z fragmentami świetlistej dąbrowy z zaroślami osikowymi i trawiastymi murawami. Jest to jedno z najliczniejszych stanowisk leńca bezpodkwiatkowego – niepozornej rośliny z rodziny sandałowcowatych w Polsce. Stanowisko toruńskie stanowi około 12% populacji ogólnopolskiej.

 

Pierwsze pewne informacje o Barbarce pojawiają się w źródłach w XIV w. W 1340 roku znajdował się tu wzmiankowany młyn wodny (Waldmühle, Bormole - młyn wśród borów). Wtedy też ta osada młyńska znajdowała się pod władzą komturstwa bierzgłowskiego (Zamek Bierzgłowski ok. 15 km na północny-zachód od Torunia), którego komtur, Johann Nothaft, nadał ją obywatelom Torunia. Od 1410 roku osada podlegała administracyjnie komturstwu toruńskiemu.

W 1457 roku leśnictwo i młyn w Barbarce (o łącznej powierzchni 1056 ha) król Kazimierz Jagiellończyk nadał przywilejem miastu Toruniowi.

 

Już wtedy Barbarka znana była jako miejsce rozwijającego się od 1299 r. kultu św. Barbary. Z biegiem czasu od tego kultu wykształciła się ostateczna - współczesna nazwa.

W 1475 r. kaplica została obdarzona przywilejem indulgencyjnym. każdy, kto nawiedzał to miejsce w dniu św. Barbary, w Wielkanoc, w dniu Zesłania Ducha Św., w dniu Wniebowziącia NMP oraz we wspomnienie konsekracji kaplicy, mógł otrzymać przywilej 100 dni odpustu. Przywilej ten, wydany w Rzymie, potwierdził w 1488 r. biskup chełmiński, dodając jeszcze kolejne 40 dni odpustu.

W kwietniu 1521 roku pielgrzymkę na Barbarkę odbył król Zygmunt Stary.

Poza tym Barbarka stanowiła też punkt etapowy na pielgrzymim szlaku z Torunia do Starogrodu, który od połowy XIII był głównym ośrodkiem pielgrzymkowym w państwie krzyżackim, gdzie w tutejszej kaplicy zamkowej Krzyżacy w 1242 r. umieścili relikwie św. Barbary.

Wg nowożytnej tradycji pierwsza kaplica na Barbarce miała istnieć od 1299 r., jednak nie ma na to żadnego zachowanego dokumentu.

W 1475 roku bp chełmiński Wincenty Gosławski (vel Kiełbasa) w miejscu starej zbudował nową kaplicę, która od 1488 roku podlegała toruńskiej parafii staromiejskiej św.św. Janów. Po potopie szwedzkim odbudowano kaplicę około 1660 roku. Był to dość okazały kościółek z 11 oknami i małymi organami. Kaplica przetrwała do 1800 roku, kiedy to została rozebrana; na jej miejscu zbudowano kolumnę z figurą świętej. W 1841 roku podjęto decyzję o budowie obecnej kaplicy (w międzyczasie powstała jedna, po czym została rozebrana), czego dokonał Heinrich Tilk, ówczesny dzierżawca Barbarki (zobacz: Kamienica Roberta Tilka).

► Więcej o kaplicy św. Barbary tutaj
 
Na początku XVIII wieku, w czasie wojny północnej zniszczone zostały zabudowania osady i młyn, który wkrótce odbudowano. W 1789 roku młyn stanowił własność szlachecką, a po 1797 roku był znów własnością Torunia, które wieloletnio dzierżawiło go. W XIX wieku młyn został przebudowany na gospodę, ale jeszcze w 1921 roku Barbarka wymieniana jest jako osada młyńska.
W okresie międzywojennym lasy Barbarki stanowiły dobra miejskie, choć nie znajdowały się w administracyjnych granicach miasta. W latach 1927-1935 przez leśników prowadzona była tutaj hodowla bażantów, danieli, dzików, zajęcy, jeleni oraz saren, a pielgrzymowano już rzadziej.

 

Barbarka została włączona w granice Torunia w 1951 rok, chociaż już wcześniej stanowiła jego własność.