Kościół św. Jerzego i leprozorium
rys. Georg Friedrich Steiner, ok. 1730-1750 r., widok od południowego-zachodu
Gotycki kościół św. Jerzego zlokalizowany był na Chełmińskim Przedmieściu, stał w miejscu dzisiejszych przystanków tramwajowych po zachodniej stronie skrzyżowania ul. Czerwona Droga i Szosa Chełmińska, około 550 m na północ od Rynku Staromiejskiego i około 350 m na północ od Bramy Chełmińskiej (obecnego placu Teatralnego).Na ilustracji obok: fragment przyziemia kościoła odkryty w czasie prac w 2014 r. Widoczna część północno-zachodnia (fragment północnej nawy i kruchty oraz okrągła podstawa wieży), fot. Tomasz Górzyński.
Kościół związany był ze szpitalem dla trędowatych (leprozorium). Fundacja szpitala sięga roku około 1262 (wtedy kościół i szpital zostały konsekrowane przez biskupa chełmińskiego, Heidenreicha) - był to pierwszy szpital Świętego Jerzego w państwie krzyżackim (kolejne pojawiały się w Radzyniu (1285), Dzierzgoniu (1290), Elblągu (1295), Chełmnie (1311) i Królewcu (1329)).
Od połowy XIV wieku kościół św. Jerzego był kościołem parafialnym dla przedmieść toruńskich. Jednocześnie był to najstarszy kościół przedmiejski w Toruniu. W 1340 roku szpital i kościół zostały uposażone przez toruńskiego patrycjusza Heilmanna Drybechera 180 grzywnami.
Ceglany budynek Kościoła, w formie znanej ze starych rycin, pochodził prawdopodobnie z lat 1340-1350 (dokładna data nie jest znana) i zbudowany był na miejscu poprzedniego, mniejszego i drewnianego. Jego architektoniczne detale były bogato opracowane kolorystycznie, na co wskazuje znaczna ilość glazurowanych cegieł i dachówek, odnalezionych podczas prac ziemnych przy budowie ul. Czerwona Droga (w latach 60. XX w.).
Była to budowla jednonawowa z ośmioboczną wieżą z hełmem od zachodu (na jego szczycie chorągiewka św. Jerzego) i wyraźnie wyodrębnionym prostokątnym prezbiterium. Filary nośne fasady zachodniej (podwieżowe) tworzyły rodzaj kruchty, nad którą znajdowało się duże okno; sama fasada zachodnia posiadała szczyty schodkowe z blankowaniem i blendami.
Wymiary kościoła: długość około 33 m (w tym prezbiterium 15 m), szerokość naw około 13 m, szerokość prezbiterium 8 m, wysokość nieznana.
Była to budowla jednonawowa z ośmioboczną wieżą z hełmem od zachodu (na jego szczycie chorągiewka św. Jerzego) i wyraźnie wyodrębnionym prostokątnym prezbiterium. Filary nośne fasady zachodniej (podwieżowe) tworzyły rodzaj kruchty, nad którą znajdowało się duże okno; sama fasada zachodnia posiadała szczyty schodkowe z blankowaniem i blendami.
Wymiary kościoła: długość około 33 m (w tym prezbiterium 15 m), szerokość naw około 13 m, szerokość prezbiterium 8 m, wysokość nieznana.
Kościół ulegał zniszczeniom wojennym w 1657 roku w czasie potopu szwedzkiego (odbudowany w 1663 r.) i 1703 roku w czasie ostrzeliwania szwedzkiego (odbudowany w 1706 r.).
Obok Kościoła stał Mały Szpital, którego zabudowania zostały zamienione w 1601 roku na plebanię, i kapliczka na cmentarzu (cmentarze obowiązkowo istniały przy leprozoriach), a w pobliżu Wielki Szpital z 1260 roku (po wschodniej stronie obecnej Szosy Chełmińskiej) - leprozorium, tj. szpital dla trędowatych, będący pod opieką Rady Miejskiej. Później jednak (od połowy XIV wieku) właściwe leprozorium leżało dalej za miastem, koło piaszczystych wydm. Po wygaśnięciu trądu w końcu XV wieku zamieniono je na szpital epidemiczny.
Toruńskie leprozorium cieszyło się dobrą opinią w państwie krzyżackim, dlatego przysyłano do niego trędowatych także z innych miast. Po wygaśnięciu trądu w pierwszej połowie XV wieku Wielki Szpital przekształcono na szpital-przytułek dla starców, niedołężnych, ubogich i bezdomnych.
Od 2. poł. XVI wieku, w czasie reformacji, aż do końca swego istnienia kościół św. Jerzego służył protestantom. Spotykali się tu luteranie, nabożeństwa odbywali też kalwiniści i bracia czescy. W przeciwieństwie do pozostałych kościołów toruńskich, tutaj nabożeństwa odbywały się wyłącznie w języku polskim (język niemiecki wprowadzono dopiero po tumulcie toruńskim w 1724 roku).
Toruńskie leprozorium cieszyło się dobrą opinią w państwie krzyżackim, dlatego przysyłano do niego trędowatych także z innych miast. Po wygaśnięciu trądu w pierwszej połowie XV wieku Wielki Szpital przekształcono na szpital-przytułek dla starców, niedołężnych, ubogich i bezdomnych.
Od 2. poł. XVI wieku, w czasie reformacji, aż do końca swego istnienia kościół św. Jerzego służył protestantom. Spotykali się tu luteranie, nabożeństwa odbywali też kalwiniści i bracia czescy. W przeciwieństwie do pozostałych kościołów toruńskich, tutaj nabożeństwa odbywały się wyłącznie w języku polskim (język niemiecki wprowadzono dopiero po tumulcie toruńskim w 1724 roku).
W okresie nowożytnym w kościele tym i przykościelnym cmentarzu chowano obywateli toruńskich wyższych stanów wyznania luterańskiego. W kościele (przy drzwiach wejściowych) znajdowało się np. epitafium pamięci sekretarza miasta Torunia Alberta Borkowskiego, ufundowane przez Radę Miejską, epitafium rodu Eskenów, epitafium Johana Georga Elsnera z 1697 r. i grób rodziny Elsnerów.
W 1584 r. ufundowano kazalnicę, następnie organy, ufundowane przez Barbarę von der Linde ze znanego toruńskiego rodu patrycjuszowskiego. W 1735 r. zostały one zastąpione nowym pięknie zdobionym sycerką i złoceniami prospektem organowy autorstwa Georga Brandtnera.
Kościół i oba szpitale, a także przyległy cmentarz (zoabcz: Stary cmentarz św. Jerzego), zburzono w czasie wojen napoleońskich przy wznoszeniu fortyfikacji w czasach Księstwa Warszawskiego, w czerwcu 1811 roku (zobacz: Historia obronności i fortyfikacji w Toruniu). Wyposażenie rozprzedano na aukcjach w latach następnych, z czego 3 epitafia, 14 dużych obrazów i płyty kamienne trafiły do kościoła Krzyża Św. - obecnego katolickiego kościoła Ducha Św.; nie przetrwały jednak tutaj do dziś, gdyż w momencie przejęcia tego kościoła w 1945 r. przez katolików (Jezuitów) usunięto je, częściowo do Muzeum Okręgowego.
Obecnie jedyną pamiątką po Kościele jest cmentarz św. Jerzego przy ul. Gałczyńskiego, jeszcze w latach 50. XX wieku nazywanej ul. św. Jerzego.
Kościół i oba szpitale, a także przyległy cmentarz (zoabcz: Stary cmentarz św. Jerzego), zburzono w czasie wojen napoleońskich przy wznoszeniu fortyfikacji w czasach Księstwa Warszawskiego, w czerwcu 1811 roku (zobacz: Historia obronności i fortyfikacji w Toruniu). Wyposażenie rozprzedano na aukcjach w latach następnych, z czego 3 epitafia, 14 dużych obrazów i płyty kamienne trafiły do kościoła Krzyża Św. - obecnego katolickiego kościoła Ducha Św.; nie przetrwały jednak tutaj do dziś, gdyż w momencie przejęcia tego kościoła w 1945 r. przez katolików (Jezuitów) usunięto je, częściowo do Muzeum Okręgowego.
Obecnie jedyną pamiątką po Kościele jest cmentarz św. Jerzego przy ul. Gałczyńskiego, jeszcze w latach 50. XX wieku nazywanej ul. św. Jerzego.
Do dawnego Kościoła św. Jerzego nawiązuje obecny kościół Matki Boskiej Zwycięskiej i św. Jerzego przy ul. Podgórnej na Mokrem. W swym protestanckim okresie obiekt ten był wezwania św. Jerzego, ponadto zbliżony jest do dawnego Kościoła św. Jerzego rozmiarami.
Fundamenty leprozorium z XIV w. z dobrze zachowanym piecem tzw. hypocaustum.
Tego typu obiekty znajdowały się w średniowieczu tylko w bogatych kamienicach (w Toruniu zachowanych jest kilka, zobacz: Hypocaustum w kamienicach toruńskich), klasztorach lub szpitalach.
Odnaleziony w wyniku badań archeologicznych w 2004 r. budynek nie był do tej pory znany historykom i archeologom. Nie ma o nim informacji ani w źródłach pisanych, ani na obrazach czy rycinach. Nie ma go także w Albumie Steinera powstałym w latach 1727-1744, co potwierdza przypuszczenia archeologów, że średniowieczna budowla została wcześniej rozebrana, zapewne już w XVI w.
Budynek był szeroki na około 5 m, nie wiadomo, ile miał długości, gdyż obecnie część jego fundamentów leży pod asfaltową nawierzchnią ul. Gałczyńskiego. Cienkie ściany świadczą o tym, że budowla nie była wysoka, najwyżej jednopiętrowa.
Po wykonaniu niezbędnych badań, dokumentacji i pomiarów średniowieczne fundamenty zabudowano budynkiem Cinema City
Odnaleziony w wyniku badań archeologicznych w 2004 r. budynek nie był do tej pory znany historykom i archeologom. Nie ma o nim informacji ani w źródłach pisanych, ani na obrazach czy rycinach. Nie ma go także w Albumie Steinera powstałym w latach 1727-1744, co potwierdza przypuszczenia archeologów, że średniowieczna budowla została wcześniej rozebrana, zapewne już w XVI w.
Budynek był szeroki na około 5 m, nie wiadomo, ile miał długości, gdyż obecnie część jego fundamentów leży pod asfaltową nawierzchnią ul. Gałczyńskiego. Cienkie ściany świadczą o tym, że budowla nie była wysoka, najwyżej jednopiętrowa.
Po wykonaniu niezbędnych badań, dokumentacji i pomiarów średniowieczne fundamenty zabudowano budynkiem Cinema City
