Kościół św. Jerzego i leprozorium

rys. Georg Friedrich Steiner, ok. 1730-1750 r., widok od południowego-zachodu
 
 
Gotycki kościół św. Jerzego zlokalizowany był na Chełmińskim Przedmieściu, stał w miejscu dzisiejszych przystanków tramwajowych po zachodniej stronie skrzyżowania ul. Czerwona Droga i Szosa Chełmińska, około 550 m na północ od Rynku Staromiejskiego i około 350 m na północ od Bramy Chełmińskiej (obecnego placu Teatralnego).
Na ilustracji obok: fragment przyziemia kościoła odkryty w czasie prac w 2014 r. Widoczna część północno-zachodnia (fragment północnej nawy i kruchty oraz okrągła podstawa wieży), fot. Tomasz Górzyński.

Kościół związany był ze szpitalem dla trędowatych (leprozorium). Fundacja szpitala sięga roku około 1262 (wtedy kościół i szpital zostały konsekrowane przez biskupa chełmińskiego, Heidenreicha) - był to pierwszy szpital Świętego Jerzego w państwie krzyżackim (kolejne pojawiały się w Radzyniu (1285), Dzierzgoniu (1290), Elblągu (1295), Chełmnie (1311) i Królewcu (1329)).
Od połowy XIV wieku kościół św. Jerzego był kościołem parafialnym dla przedmieść toruńskich. Jednocześnie był to najstarszy kościół przedmiejski w Toruniu. W 1340 roku szpital i kościół zostały uposażone przez toruńskiego patrycjusza Heilmanna Drybechera 180 grzywnami.
 
 
Ceglany budynek Kościoła, w formie znanej ze starych rycin, pochodził prawdopodobnie z lat 1340-1350 (dokładna data nie jest znana) i zbudowany był na miejscu poprzedniego, mniejszego i drewnianego. Jego architektoniczne detale były bogato opracowane kolorystycznie, na co wskazuje znaczna ilość glazurowanych cegieł i dachówek, odnalezionych podczas prac ziemnych przy budowie ul. Czerwona Droga (w latach 60. XX w.).
Była to budowla jednonawowa z ośmioboczną wieżą z hełmem od zachodu (na jego szczycie chorągiewka św. Jerzego) i wyraźnie wyodrębnionym prostokątnym prezbiterium. Filary nośne fasady zachodniej (podwieżowe) tworzyły rodzaj kruchty, nad którą znajdowało się duże okno; sama fasada zachodnia posiadała szczyty schodkowe z blankowaniem i blendami.
Wymiary kościoła: długość około 33 m (w tym prezbiterium 15 m), szerokość naw około 13 m, szerokość prezbiterium 8 m, wysokość nieznana.
Kościół ulegał zniszczeniom wojennym w 1657 roku w czasie potopu szwedzkiego (odbudowany w 1663 r.) i 1703 roku w czasie ostrzeliwania szwedzkiego (odbudowany w 1706 r.).
 
Obok Kościoła stał Mały Szpital, którego zabudowania zostały zamienione w 1601 roku na plebanię, i kapliczka na cmentarzu (cmentarze obowiązkowo istniały przy leprozoriach), a w pobliżu Wielki Szpital z 1260 roku (po wschodniej stronie obecnej Szosy Chełmińskiej) - leprozorium, tj. szpital dla trędowatych, będący pod opieką Rady Miejskiej. Później jednak (od połowy XIV wieku) właściwe leprozorium leżało dalej za miastem, koło piaszczystych wydm. Po wygaśnięciu trądu w końcu XV wieku zamieniono je na szpital epidemiczny.
Toruńskie leprozorium cieszyło się dobrą opinią w państwie krzyżackim, dlatego przysyłano do niego trędowatych także z innych miast. Po wygaśnięciu trądu w pierwszej połowie XV wieku Wielki Szpital przekształcono na szpital-przytułek dla starców, niedołężnych, ubogich i bezdomnych.
 
Od 2. poł. XVI wieku, w czasie reformacji, aż do końca swego istnienia kościół św. Jerzego służył protestantom. Spotykali się tu luteranie, nabożeństwa odbywali też kalwiniści i bracia czescy. W przeciwieństwie do pozostałych kościołów toruńskich, tutaj nabożeństwa odbywały się wyłącznie w języku polskim (język niemiecki wprowadzono dopiero po tumulcie toruńskim w 1724 roku). 
W okresie nowożytnym w kościele tym i przykościelnym cmentarzu chowano obywateli toruńskich wyższych stanów wyznania luterańskiego. W kościele (przy drzwiach wejściowych) znajdowało się np. epitafium pamięci sekretarza miasta Torunia Alberta Borkowskiego, ufundowane przez Radę Miejską, epitafium rodu Eskenów, epitafium Johana Georga Elsnera z 1697 r. i grób rodziny Elsnerów.
W 1584 r. ufundowano kazalnicę, następnie organy, ufundowane przez Barbarę von der Linde ze znanego toruńskiego rodu patrycjuszowskiego. W 1735 r. zostały one zastąpione nowym pięknie zdobionym sycerką i złoceniami prospektem organowy autorstwa Georga Brandtnera.
 
Kościół i oba szpitale, a także przyległy cmentarz (zoabcz: Stary cmentarz św. Jerzego), zburzono w czasie wojen napoleońskich przy wznoszeniu fortyfikacji w czasach Księstwa Warszawskiego, w czerwcu 1811 roku (zobacz: Historia obronności i fortyfikacji w Toruniu). Wyposażenie rozprzedano na aukcjach w latach następnych, z czego 3 epitafia, 14 dużych obrazów i płyty kamienne trafiły do kościoła Krzyża Św. - obecnego katolickiego kościoła Ducha Św.; nie przetrwały jednak tutaj do dziś, gdyż w momencie przejęcia tego kościoła w 1945 r. przez katolików (Jezuitów) usunięto je, częściowo do Muzeum Okręgowego.
Obecnie jedyną pamiątką po Kościele jest cmentarz św. Jerzego przy ul. Gałczyńskiego, jeszcze w latach 50. XX wieku nazywanej ul. św. Jerzego.
Do dawnego Kościoła św. Jerzego nawiązuje obecny kościół Matki Boskiej Zwycięskiej i św. Jerzego przy ul. Podgórnej na Mokrem. W swym protestanckim okresie obiekt ten był wezwania św. Jerzego, ponadto zbliżony jest do dawnego Kościoła św. Jerzego rozmiarami.
 
 
    
Fundamenty leprozorium z XIV w. z dobrze zachowanym piecem tzw. hypocaustum.
Tego typu obiekty znajdowały się w średniowieczu tylko w bogatych kamienicach (w Toruniu zachowanych jest kilka, zobacz: Hypocaustum w kamienicach toruńskich), klasztorach lub szpitalach.
Odnaleziony w wyniku badań archeologicznych w 2004 r. budynek nie był do tej pory znany historykom i archeologom. Nie ma o nim informacji ani w źródłach pisanych, ani na obrazach czy rycinach. Nie ma go także w Albumie Steinera powstałym w latach 1727-1744, co potwierdza przypuszczenia archeologów, że średniowieczna budowla została wcześniej rozebrana, zapewne już w XVI w.
Budynek był szeroki na około 5 m, nie wiadomo, ile miał długości, gdyż obecnie część jego fundamentów leży pod asfaltową nawierzchnią ul. Gałczyńskiego. Cienkie ściany świadczą o tym, że budowla nie była wysoka, najwyżej jednopiętrowa.
Po wykonaniu niezbędnych badań, dokumentacji i pomiarów średniowieczne fundamenty zabudowano budynkiem Cinema City 
  • drukuj
  • poleć artykuł
Komentarze użytkowników (0)
Brak komentarzy. Bądź pierwszy - dodaj swój komentarz
Dodaj swój komentarz:


pozostało znaków:   napisałeś znaków:

Kontakt

tel. 56 621 02 32
biuro@toruntour.pl
formularz kontaktowy
 
 
   
Właścicielem i operatorem Toruńskiego Portalu Turystycznego funkcjonującego pod domeną toruntour.pl jest Toruński Serwis Turystyczny, Toruń, ul. Rabiańska 3 (mapa), tel. 66 00 61 352, NIP: 8791221083.
Materiały zawarte w Toruńskim Portalu Turystycznym www.toruntour.pl należą do ich autorów lub właściciela serwisu i są objęte prawami autorskimi od momentu powstania Portalu w 2015 r. Wszelkie wykorzystywanie w całości lub we fragmentach zawartych informacji bez zgody Wydawcy Serwisu jest zabronione.
Polityka cookies
 
Jeżeli chcesz opublikować swój artykuł lub napisać do Toruńskiego Portalu Turystycznego ponieważ gdzieś do tekstu wkradł się błąd, chcesz nawiązać współpracę lub po prostu przekazać swoją opinię, możesz to zrobić używając adresu mailowego biuro@toruntour.pl. Żadna wiadomość nie pozostanie bez odpowiedzi!
 
Zostań naszym patronem. Poznaj szczegóły i możliwości tutaj