Kościół Ducha św. i klasztor benedyktynek

 

Ten średniowieczny, gotycki zespół klasztorny zlokalizowany był nieopodal Bramy Klasztornej (stąd jej nazwa), poza murami miejskimi obronnymi Starego Miasta Torunia, nad Wisłą, na przedmieściu Rybaki. Od Rynku Staromiejskiego prowadziła tu ul. Ducha Świętego.

Początki jego są jednak związane ze szpitalnictwem. Otóż najpierw, przed 1242 r. powstał tu szpital Ducha św., o którym najstarszy znany dziś dokument pochodzi z kwietnia 1242 r., kiedy to został poddany patronatowi (nadzorowi) Krzyżakom. Później Stare Miasto Toruń nadało szpitalowi przywilej na budowę bramy i spichrza, założenie ogrodu (uprawa ziół) oraz sadu i podłączenie do miejskiego wodociągu.

Był to najstarszy obok elbląskiego szpital funkcjonujący w państwie krzyżackim.

Przy nim w 1252 r. powstała kaplica pod wezwaniem Ducha św., która stała się miejscem pochówku braci krzyżackich konwentu toruńskiego.
Klasztor benedyktynek-cysterek został ufundowany w sąsiedztwie szpitala i kościoła przez Krzyżaków w 1311 roku, dla upamiętnienia zwycięstwa nad wojskami litewskiego księcia Witenesa pod Rastemborkiem (Kętrzynem). Klasztor ten cieszył się szczególnym poparciem Krzyżaków jako władcy terytorialnego. Szczególny rozkwit konwentu miał miejsce w latach ok. 1330-1350.

Jednak dopiero 12 września 1410 r. benedyktynki-cysterki otrzymały budynek szpitala (z zobowiązaniem do posługi duchowej tutaj) mocą decyzji wielkiego mistrza krzyżackiego.

► Zobacz więcej: Krzyżackie szpitalnictwo 

 

Przekrój fortyfikacji Torunia z 1656 r. z widokiem m.in. na kościół Sw. Ducha, rysunek ze zbiorów Biblioteki Królewskiej w Kopenhadze, wykonany bezpośrednio przez rozbiórką

 

 

Kościół pod wezwaniem Ducha św. powstał w 1311 r. w wyniku rozbudowy wcześniejszej kaplicy i był budowlą jednonawową z wyraźnie wyodrębnionym prezbiterium od wschodu i z wieloboczną wieżą od zachodu. Od północy przylegały: zakrystia z emporą i dwie kruchty.
Budynek klasztorny rozciągał się natomiast od południa, a więc bezpośrednio nad Wisłą.

 

Klasztor benedyktynek i kościół Św. Ducha, widok od północy; rysunek ze zbiorów Biblioteki Królewskiej w Kopenhadze, wykonany bezpośrednio przed rozbiórką 

 

 

Cały zespół pełnił też funkcje obronne, jako że był otoczony osobnymi murami. W ten sposób bronił nabrzeża od zachodu przed ewentualnym wtargnięciem nieprzyjaciela. Najważniejszym elementem obronnym był sam kościół, zwłaszcza jego wieża, która w tej mierze spełniała rolę baszty. Jej zadaniem obronnym była ochrona od południa tamy zamykającej zachodnią fosę miejską (od północy chronił ją Barbakan Starotoruński) oraz ochrona od zachodu Rybaków.

 

W czasie okupacji szwedzkiej (trwającej w Toruniu od grudnia 1655 r. do końca 1658 r., zobacz: Potop szwedzki w Toruniu) i postępujących wtedy szykan religijnych wobec toruńskich katolików będących w mniejszości, dokonano w 2. poł. 1656 r. rozbiórki tego zespołu klasztornego, a zakonnice przeniesionio do Chełmży. Rozbiórka ta miała wprawdzie też związek z modernizacją toruńskich fortyfikacji (zobacz: Historia obronności i fortyfikacji w Toruniu) i budową tu nowego szańca, zwanego Panieńskim.

Dziś zachodnią część terenu dawnych zabudowań kościelno-klasztornych zajmuje m.in. budynek tzw. Koszar Racławickich z 1822 r. oraz pozostałości zbiornika gazowego z 1907 r. (zobacz: Dawne gazownictwo toruńskie) przy ul. Flisaczej. W czasie budowy tegoż zbiornika odkryto fundamenty kościoła, co pozwoliło stwierdzić, że nawa kościoła (na planie niemal kwadratowym) wsparta była na jednym filarze, co jest rozwiązaniem zupełnie unikatowym na terenie państwa krzyżackiego.
Dalsze, południowo-wschodnie części terenu klasztornego odkryto przypadkowo w listopadzie 2022 r. w trakcie przebudowy nabrzeża i Bulwaru Filadelfijskiego.

 

 

 Zespół klasztorny benedyktynek na Rybakach na planie Torunia sprzed poł. XVII w.

 

 

W latach 1335-1341 wielki mistrz krzyżacki Teodoryk von Altenburg nadał benedyktynkom-cysterkom patronat m.in. nad kościołem św. Jakuba w Nowym Mieście Toruniu, a potwierdzenia tego przywileju dokonał kolejny wielki mistrz Ludwik König, w roku 1345.
Jednak historia toruńskiego konwentu benedyktynek nie jest precyzyjnie znana, przede wszystkim z uwagi na fakt zniszczenia klasztornych archiwaliów średniowiecznych. Często przyjmuje się, że na przełomie XIV i XV w. doszło do połączenia toruńskich benedyktynek z cysterkami, które - wg XVI-wiecznego sekretarza miasta, Erazma Rümplera - osiedlono w 1263 r. być może przy pierwotnym kościele św. Jakuba; jednak ta informacja nie jest w inny sposób potwierdzona.
Tymczasem inna teoria mówi, że od ok. 1300 r. istniał w Toruniu specyficzny konwent cystersko-benedyktyński, będący pod zwierzchnictwem biskupim, a nie zakonnym. Funkcjonować on miał na zasadach monastycznych, łączących tradycje i reguły cysterskie i benedyktyńskie, gdzie z czasem, w XVI w. benedyktyńskie zaczęły dominować, zwłaszcza po wsparciu ze strony benedyktynek chełmińskich. Wówczas, w 1667 r. osiadły w klasztorze przy kościele św. Jakuba.

 

W trakcie prowadzonej przebudowy nabrzeża wiślanego przypadkowo ukazały się w listopadzie 2022 r. ceglane pozostałości zespołu klasztorno-szpitalno-kościelnego Ducha św. nad Wisłą. Przebudowa nabrzeża decyzją Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu niestety nie została poprzedzona wyprzedzającymi badaniami archeologicznymi, gdzyż wg tego urzędu żadnych archeologicznych nawarstwień rzekomo nad Wisłą miało nie być. Od wyników badań wyprzedzających mogły natomiast zależeć zakres, forma i sposób przebudowy i nowego zagospodarowania nabrzeża, w tym także ewentualne wykorzystanie edukacyjne i turystyczne znalezisk archeologicznych.
Tymczasem prace przebudowy trwały i dopiero wspomniane wyżej odkrycie z listopada 2022 r. wprowadziło zamieszanie. Odkrycie to stało się bezpośrednią przyczyną przerwania budowy i zarządzenia regularnych prac archeologicznych.

Po długich perypetiach ze strony władz Torunia i wskutek nieodpowiedzialnej ich działalności, owe regularne prace archeologiczne rozpoczęły się dopiero w końcu czerwca 2023 r. Pierwszy ich etap zakończył się w październiku tegoż roku.

Badania wykopaliskowe zaowocowały pozyskaniem ciekawego zbioru zabytków ruchomych, ale także są źródłem licznych informacji dotyczących organizacji i życia tej nadwiślańskiej części Torunia od XIII do XIX w.