Historia budowy kościoła Świętojańskiego w Toruniu

Kościół Świętojański powstawał w czterech etapach począwszy od około połowy XIII w. (dokładna data rozpoczęcia budowy nie jest znana, ale przyjmuje się lata po 1236 r.). Jednocześnie obok katedry w Chełmży jest to najstarszy kościół murowany Ziemi Chełmińskiej i dawnego państwa krzyżackiego.

 

Dokładna data rozpoczęcia budowy kościoła nie jest znana. Najpewniej jednak był to czas po roku 1236, tj. po przeniesieniu na obecne miejsce lokalizacji Torunia, założonego 5 lat wcześniej w odległości ok. 9 km na zach. od dzisiejszego Starego Miasta, nad Wisłą. Dziś w tym miejscu leży miejscowość Stary Toruń.

Pierwszą formą kościoła była budowla ceglana na miejscu obecnego prezbiterium (powstałego na pocz. XIV w.), jednak od niego znacznie mniejsza. Była budowlą jednonawową salową o długości ok. 22 m, szerokości 10,85 m, wzniesioną z cegły na fundamencie z kamieni polnych, od strony wschodniej zamkniętą trójbocznie. Od zewnątrz budynek opięty był skarpami, a lico ścian i przypór zdobione było cegłami galzurowanymi, barwionymi. 

Budowa fundowana była przez Krzyżaków dla zapewnienia opieki duszpasterskiej przybywającym do założonego kilka lat wcześniej (1231 r.) Torunia kolonistom. Układ architektoniczny tej budowli był podobny do XIII-wiecznych kościołów śląskich, skąd napływali pierwsi mieszkańcy Torunia oraz odpowiadał kaplicowym wnętrzom zamków krzyżackich. Natomiast wykorzystanie cegły glazurowanej może wskazywać na powiązania z architekturą Niżu Nadbałtyckiego (Szlezwig-Holsztyn, Meklemburgia, Brandenburgia, Dania).

Dziś jedynym zachowanym zabytkiem z tego okresu kościoła jest chrzcielnica z poł. XIII w. odlana z brązu.

 

Rozbudowę głównego kościoła Starego Miasta Torunia zapoczątkowano już na przełomie XIII i XIV w., co związane było m.in. z intensywnym rozwojem ludnościowym, ekonomicznym i obszarowym Torunia (zobacz: Powiększenie obszaru Starego Miasta). Impulsem do rozbudowy mogła być też budowa kościoła farnego Nowego Miasta Torunia.

W wyniku tej rozbudowy powstała 3-przęsłowa, 3-nawowa hala typu westfalskiego na planie kwadratu z odrębnym prezbiterium, które dziś jest najstarszą nie przebudowaną później częścią kościoła. Wysokość całej budowli była równa z wysokością prezbiterium.

Od zachodu na osi nawy głównej przylegała wieża, od północy do prezbiterium - zakrystia.

Powstała więc świątynia dwuczęściowa: parta prezbiterium była strefą sacrum, a korpus nawowy strefą laicum (dla wiernych).

Z tego okresu (ok. 1330 r.) pochodzą najstarsze zachowane elementy, np. wyposażenie prezbiterium (rzeźbione zworniki, malowidła ścienne i sklepienne o wysokiej klasie artystycznej) oraz eksponowane w Galerii Sztuki Gotyckiej w Ratuszu Staromiejskim rzeźbione w drewnie postaci Marii Bolesnej oraz św. Jana Ewangelisty z łuku tęczowego.

 

W 3. ćwierci XIV w. toruńska Rada mająca świadomość wysokiej rangi i wysokiego znaczenia ekonomicznego Torunia w hanzeatyckim świecie, zdecydowała o kolejnej rozbudowie kościoła (i odbudowie po pożarze w 1351 r.) odpowiadającego pozycji miasta, obdarzonego licznymi przywilejami handlowymi. Świadoma tego Rada i patrycjat Torunia chętnie używali sztuki jako swoistego narzędzia ekspresji. Korpus nawowy wydłużono o jedno przęsło na zachód, z wieżą od zachodu i zakrystią od północy dawnego prezbiterium oraz kaplicami bocznymi przylegającymi do naw (wcześniej do nawy północnej, później, ok. 1400 r. do nawy południowej).

Na przełomie lat 60. i 70. XIV w. zbudowano nową zakrystię od strony północnej prezbiterium. Urządzono ją w koncepcji Nowego Grobu Chrystusa. Z ideą tą wiążą się przedstawienia figuralne na wspornikach sklepiennych, przedstawiające m.in. Marię Bolesną oraz Chrystusa Bolesnego, umieszczonych naprzeciw siebie, najbliżej ołtarza. Na pozostałych wspornikach znajdują się święci: Barbara, Katarzyna, Jan Chrzciciel, Jan Ewangelista, Jakub Apostoł, Jakub Młodszy.

W XIV w. otynkowano wnętrze kościoła pokrywając nowymi malowidłami wg jednolitej koncepcji dla całego korpusu kościoła, z których wiele zachowało się do dziś, np. wici roślinne na filarze pierwszm od zachodu w rzędzie płd., biało-czerwona dekoracja romboidalna z elementami heraldycznymi (orzeł, lew) na ścianie wsch. nawy płn., tzw. wielki wątek na filarach międzynawowych południowych, malowidło Koronacja Marii na wsch. ścianie nawy płn.

Z okresu drugiej rozbudowy kościoła do dziś zachowały się m.in. wyjątkowej rangi dzieła:

- malowidło na północnej ścienie prezbiterium Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny,

- niewielkie malowidło Ukrzyżowanie na pierwszym od wsch. północnym filarze międzynawowym (ok. 1370 r.)

- krucyfiks w ołtarzu Krzyża Św. (ok. 1370 r.)

- płyta nagrobna małżonków von Soest (ok. 1358 r.)

- wspomniane wyżej rzeźbione wsporniki sklepienne w zakrystii

 

W 1406 r. zawaliła się wieża, najpewniej na skutek niestabilności gruntu. 3 sierpnia 1407 r. położono kamień węgielny pod budowę nowej wieży (o czym mówi inskrypcja w nadprożu zachodniego portalu kościoła). Zachowaną do dziś masywną wieżę, która ostatecznie miała być jeszcze wyższa, wybudowano w latach 1407-1433 pod kierownictwem mistrza Hansa Gotlanda.

Rada miejska zdecydowała także o przekształceniu kościoła w „mieszczańską katedrę”, rozumianą jako monumentalną wysoką halę z okazałą, masywną wieżą. W tymże czasie podwyższono zatem - do obecnie zachowanej wysokości - mury obwodowe korpusu kościoła, filary międzynawowe i całość przykryto dachem. Poświadcza to inskrypcja łacińska odkryta w górnej części wschodniej ściany nawy środkowej, mówiąca, że w wigilię św. Wawrzyńca 1433 r. zakończono budowę łuków sklepiennych. 

Prace nad założeniem sklepień nad nawami zakończono w 1478 r. (o czym z kolei mówi inskrypcja na zachodniej ścianie nawy północnej), tj. po drugim pokoju toruńskim (1466 r.), czyli w nowym politycznym i gospodarczym położeniu Torunia, miasta obdarzonego teraz licznymi przywilejami królewskimi decydującymi o dużej autonomii prawno-ustrojowej i przyłączonego w ramach Prus Królewskich do Królestwa Polskiego.