Tarcze herbowe patrycjatu Torunia

 

Historia zaczyna się w 1596 r., gdy Rada toruńska uchwaliła powieszenie w kościele Mariackim drewnianych tarcz z namalowanymi herbami rodowymi znamienitych patrycjuszy toruńskich, będących jedocześnie członkami Rady od średniowiecza aż po współczesność.

Kościół Mariacki stał się w tym roku najważniejszą świątynią protestanckiego Torunia, kiedy to na skutek działań kontrreformacyjnych główny dotąd toruński kościół Świętojański wrócił do katolików, stanowiących wtedy mniejszość w Toruniu. To właśnie w kościele Mariackim teraz skupiło się życie religijne patrycjatu Torunia i to właśnie ten kościół stawał się elementem podtrzymywania świadomości i tożsamości elity miasta, jednocześnie stał się niejako oficjalnym kościołem Torunia, regulowanym decyzjami Rady miejskiej. Swoistym symbolem elitarności i chwały stały się także owe tablice herbowe. Mówiły one też: "oto jest najdostojniejsza świątynia toruńska, w której uczestniczą w nabożeństwach członkowie władz miejskich". Tablice umieszczono w pięciu rzędach na północnej ścianie prezbiterium świątyni. Łącznie do 1603 r. powstało 100 tablic.

 

Podstawą ikonograficzną do powstania tego herbowego "panteonu" toruńskiego patrycjatu stanowiła niemała grupa przedstawień herbowych istniejących wtedy w tym kościele, np. utrwalonych na płytach nagrobnych, witrażach. Najstarsze znane płyty nagrobne pochodziły z ok. 1350 r. (np. przy wejściu z nawy głównej do prezbiterium pochowani zostali przedstawiciele rodu von Allen (Gerhard, jego żona Małgorzata i syn Konrad); znane są płyty nagrobne rajcy miejskiego Henryka von Werle i jego żony Krystyny, a także płyta rajcy miejskiego Ludolfa Walego i jego siostry Małgorzaty).

 

Posiadanie herbów przez mieszczan toruńskich było jednym z jego wyróżników i atrybutów przynależności do stanu szlacheckiego, zwłaszcza w okresie nowożytnym. Torunianie dzięki uprawnieniom i przywilejom nadanym Toruniowi przez królów polskich korzystali z pełni praw szlacheckich, co było zupełnie wyjątkowe i poza Gdańskiem posiadającym podobne uprawnienia, niespotykane w przypadku innych miast Rzeczypospolitej (zobacz: Królowa Wisły: Toruń w czasach świetności).

 

W 1724 r. na skutek wyroku sądowego w sprawie głośnego tumultu toruńskiego kościół Mariacki został odebrany protestantom i przejęty przez katolicki zakon bernardynów. Tablice herbowe w 1733 r. zostały zatem z kościoła przeniesione do Ratusza Starego Miasta i w 1738 r. trafiły na ściany jego Sali Wielkiej oraz sąsiednich sal. Już wtedy zbiór tablic nie był kompletny i aż 44 z nich były zaginione.

Wkrótce po umieszczeniu w ratuszu tablice odrysował w specjalnym albumie Georg Friedrich Steiner, największy rysownik nowożytnego Torunia. Z owych zaginionych przedstawił wygląd tylko 33 herbów, które odtworzył na podstawie innych informacji. Natomiast opisu (przypisania herbu do konkretnego rodu) dokonał dla 70 spośród setki wizerunków.

Znaczna liczba dalszych tablic herbowych zaginęła w 1813 r. w trakcie  przystosowywania ratusza do funkjci francuskiego szpitala wojskowego (zobacz: Toruń napoleoński. Napoleon w Toruniu) oraz w czasie I i II wojny światowej, zapewne zostały wywiezione przez Niemców. Dlatego obecnie z dawnej pierwotnej setki podziwiać możemy jedynie 16 obiektów, prezentujących dawne rody patrycjuszowskie Torunia: Stolle, Rote, Hitfeld, von der Beke, Rockendorf, Preuss, Giese, Boltz, Kochański, Estke, Jelan, von Putten, von Birken, von Elsenaw, Rüdiger, Rusop. Eksponowane są w Sali Wielkiej Ratusza Starego Miasta.

 

Pierwotne tarcze herbowe znane są też z innych odrysowań, których dokonali: Georg Peter Schulz (1680-1748) - prorektor Gimnazjum Akademickiego, jeden z najwybitniejszych prekursorów Oświecenia w Rzeczypospolitej, Johan Austen (zm. 1688 r.) - burmistrz toruński, oraz Jacob Heinrich Zerneke - burmistrz i historyk toruński.

 

Inicjatorem stworzenia tego swoistego panteonu heraldycznego patrycjatu toruńskiego w postaci ekspozycji tablic herbowych był najpewniej burmistrz Heinrich Stroband. Dla podkreślenia szlachetności (przynależności do stanu rycerskiego, szlacheckiego) i starożytności rodów toruńskich doprowadził do wykonania tarcz obywateli średniowiecznych i współczesnych. Taka inicjatywa była zupełnie wyjątkowa i unikatowa w skali nie tylko polskiej, ale i europejskiej, bo o ile w niektórych miastach niemieckich, niderlandzkich czy włoskich znajdują się zestawy herbów rajców i burmistrzów, to jednak wiszą zwykle w ratuszach, a ponadto nie powstały one w wyniku jednorazowej akcji jak w Toruniu. Inicjatywa toruńska osadzona była w treściach specyficznego dla nowożytnego Torunia - i innych protestanckich, niezależnych miast północnej Europy - północnoeuropejskiego humanizmu protestanckiego, podsycanego rycerskim mitem arturiańskim (zobacz: Idea i tradycja arturiańska w Toruniu), pochodzącym jeszcze ze średniowiecza. Wiązało się to z realizacją idei kalwińskiego miasta idealnego, miasta-republiki (Respublica Thorunensia zobacz tutaj), rozumianego jako wspólne dobro wszystkich wolnych ludzi. Z drugiej jednak strony na pewno wiązało się to z podkreśleniem przynależności do stanu szlacheckiego i prawa nobilitacji mieszczan toruńskich oraz było wyrazem dbałości o tradycję historyczną, lokalny patriotyzm, tożsamość i poczucie więzi z przeszłością miasta.

 

Herby toruńskie wykonano na podstawie zachowanych wtedy w kościele Świętojańskim oraz w kościele Mariackim herbów widniejących na starych tablicach nagrobnych i epitafiach (dziś już wiele z nich nie istnieje) oraz z herbów widniejących na pieczęciach przechowywanych w archiwum miejskim.

Wykonane ok. 1596 r. tarcze herbowe zawieszono na północnej ścianie prezbiterium kościoła Mariackiego. Pod nimi zapewnie zasiadali w czasie nabożeństw członkowie Rady toruńskiej. Po przeciwnej stronie - przy południowej ścianie prezbiterium zasiadali z kolei przedstawiciele Gimnazjum Akademickiego.