Konspiracja polska w Toruniu w czasie II wojny światowej

W okresie II wojny światowej i okupacji niemieckiej Toruń stanowił jeden z największych i najważniejszych ośrodków konspiracji polskiej. Działało tu wiele organizacji podziemnych, wydawanych było kilka tytułów prasy podziemnej.

Jednak początki ruchu konspiracyjnego w Toruniu i całym ówczesnym województwie pomorskim, którego stolicą był Toruń (zobacz: Toruń międzywojenny), siegają jeszcze okresu międzywojennego. Już bowiem w latach 20. XX w. brano pod uwagę ewentualność utraty części obszaru Pomorza na rzecz Rzeszy Niemieckiej i na tę okoliczność rozpoczęto tworzenie siatki ściśle zakonspirowanych struktur, które podlegały II Oddziałowi Sztabu Głównego Wojska Polskiego. Ich zadaniem miała być akcja sabotażowa i dywersyjna, prowadzona na zapleczu wroga, na terenach zajętych przez agresora. W sierpniu 1938 r. działania przygotowawcze nabrały nowej mocy. Wtedy ukonsytuowała się organizacja pod kryptonimem "Grunwald", będąca pomorską częścią Tajnej Organizacji Konspiracyjnej i nazywaną „śpiącą armią”, „milczącą armią”, lub „zakonspirowaną armią".

Werbunek do „Grunwaldu” prowadził m.in. Wydział Wojskowy Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego w Toruniu, a dobierano osoby o dużej świadomości patriotycznej oraz przygotowaniu do działań wojskowych. Kadra „Grunwaldu” została stworzona z oficerów w stanie spoczynku, oficerów i podoficerów rezerwy oraz żołnierzy zawodowych.

Poza ośrodkiem dyspozycyjnym w Toruniu komórki "Grunwald" miał wtedy w powiatach pomorskich: chojnickim, sępoleńskim, tucholskim i wyrzyskim.

 

Przygotowując się do wykonywania zadań specjalnych w wypadku okupacji członkowie odbywali kilkudniowe szkolenie w specjalnych ośrodkach w Toruniu, Grudziądzu, w Rawkach koło Warszawy lub na poligonie wojskowym pod Sochaczewem. Szkolono w zakresie organizacji konspiracji, wywiadu, dywersji (m. in. zastosowanie materiałów wybuchowych oraz wykorzystanie broni przeciwpancernej), sabotażu, systemu skrzynek kontaktowych, szyfrów wojskowych.

Dzień wybuchu II wojny światowej, 1 września 1939 r. dowódców zastał na takich szkoleniach, skąd nie zdążyli wrócić na teren Pomorza i do Torunia. Zaskoczenie to i dezorganizacja spowodowały, że oddziały "Grunwaldu" nie podjęły wtedy znaczących działań dywersyjnych, mimo odpowiedniego uzbrojenia i wyposażenia.

 

Wraz z wkroczeniem wojsk niemieckich we wrześniu 1939 r. rozpoczął się tragiczny rozdział w dziejach ludności województwa pomorskiego. Pomorze należało do ziem wcielonych do Rzeszy, co było powodem szczególnie dotkliwych represji spadających na ludność polską. Wprowadzony z dnia na dzień system na celu miał jak najszybsze zniemczenie, "odpolszczenie" (Entpolonisierung) tego regionu i wyniszczenie polskości we wszystkich jej przejawach. Niemcy od razu rozpoczęły akcję eksterminacji ludności polskiej, zwłaszcza inteligencji, działaczy społecznych, patriotycznych, członków organizacji kombatanckich (czynnie zaangażowanych w odzyskiwanie przez Polskę niepodległości po okresie zaborów i utrwalanie polskości na Pomorzu), paramilitarnych, mordowano także robotników i rolników oraz rozstrzeliwano osoby chore psychicznie. Historycy szacują, że od września do grudnia 1939 r. zabito od 20 tys. do 30 tys. Polaków. Im to poświęcony został Pomnik i Park Ofiar Zbrodni Pomorskiej, odsłonięty w Toruniu w 2018 r. Sprawcami zbrodni w wielu przypadkach byli ich niemieccy sąsiedzi. Tworzyli oni Selbstschutz, niemiecką organizację paramilitarną. 

Zbrodnia dokonana przez Niemców jesienią 1939 r. na terenie przedwojennego województwa pomorskiego  była największą niemiecką akcją eksterminacyjną w pierwszych miesiącach okupacji Polski. 

 

Rozwój polskiego podziemia na obszarze województwa pomorskiego był utrudniony m.in. ze względu na stosunkowo duży odsetek ludności pochodzenia niemieckiego (volksdeutsch'ów) i konfidentów. Część sieci „Grunwaldu” została rozpoznana przez wywiad niemiecki jeszcze przed wybuchem wojny, a po wkroczeniu Wehrmachtu wielu członków zostało aresztowanych i straconych.
"Grunwald" zaczęto ponownie tworzyć na początku października 1939 r., po powrocie do Torunia grupy oficerów, związanych z dywersją pozafrontową. Próbę tę podjęli Edward Schneider z Romanem Dalkowskim. Główną rolę w odtwarzaniu "Grunwaldu" miał mjr rez. Marceli Cerklewicz, ps. „Bończa”, „Paszota”, a pierwsza narada kierownictwa organizacji miała miejsce 5 listopada 1939 r. w mieszkaniu kolejarza Maksymiliana Kranicha przy ul. Batorego 11. Ustalono, że "Grunwald" nie będzie wyłącznie siecią wywiadowczo-dywersyjną, ale organizacją powstańczą (wojskowo-polityczną), opartą na dwóch pionach: cywilnym i wojskowym. Najważniejszym zadaniem "Grunwaldu" miało być przygotowanie antyniemieckiego powstania, które miało rozpocząć się w momencie wystąpienia przejawów klęski wojskowej III Rzeszy, po rozpoczęciu działań wojennych na Zachodzie. Powstańcy "Grunwaldu" mieli odpowiadać za porządek i bezpieczeństwo podczas działań powstańczych oraz ułatwić przejęcie władzy przez administrację polską. Organizacja miała być oparciem ekspozytur Polskiego Rządu na Uchodźstwie.

 

Tablica pamiątkowa na fasadzie kamienicy ul. Łazienna 30

 

Najwięcej komórek "Grunwaldu" powołano w Toruniu, gdzie mieściło się również kierownictwo organizacji. 

Organem prasowym organizacji była gazetka „Wolna Polska” (o nakładzie ok. 50-70 egzemplarzy), redagowana przez Kazimierza Masełkowskiego.
Przy ul. Łaziennej 30 w mieszkaniu Romana i Marii Dalkowskich mieściło się miejsce spotkań Tajnej Organizacji Konspiracyjnej „Grunwald”, gdzie po wybuchu II wojny światowej zorganizowano punkt dokonujący przerzutów do Generalnego Gubernatorstwa, a następnie do Rumunii. W kamienicy mieściła się również jedna z kwater konspiracyjnych Komendanta Okręgu Pomorskiego Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) mjr Józefa Ratajczaka.

Na początku 1940 r. komórki "Grunwaldu" istniały ponadto w: Bydgoszczy, Chełmnie, Chojnicach, Grudziądzu. Z czasem pojawiły się również komórki w: Brodnicy, Kartuzach, Sępólnie, Świeciu, Tczewie, Tucholi, Wąbrzeźnie i Wyrzysku.

 

 

 

W kwietniu 1940 r., z powodów róznicy poglądów politycznych członków, nastąpił organizacyjny rozłam "Grunwaldu". Część członków z M. Cerklewiczem przystąpiła do Komendy Obrońców Polski w Warszawie (powstałej na Lubelszczyźnie pod koniec 1939 r.), zaś  pion cywiln zgłosił akces do Związku Walki Zbrojnej (ZWZ).
Ostateczne rozbicie "Grunwaldu" nastąpiło podczas masowych aresztowań trwających od 18 listopada 1940 r. do początku 1941 r. Niemcy aresztowali kadry Grunwaldu, Komendy Obrońców Polski i ZWZ w Warszawie, Toruniu i Brodnicy (ok. 40 ujętych) oraz innych miastach pomorskich (m.in. w Bydgoszczy, Chełmnie, Świeciu i Tczewie). Organizacja faktycznie przestała istnieć – część członków wycofała się z działalności, część przystąpiła do innych organizacji podziemnych.

Po zajęciu Polski przez III Rzeszę Niemiecką i Związek Sowiecki już 27 września 1939 r. w jeszcze broniącej się Warszawie powstała pierwsza organizacja konspiracyjna – Służba Zwycięstwu Polski (SZP) z gen. Michałem Tokarzewskim-Karaszewiczem na czele. 5 października 1939 r. do Torunia przybył pierwszy emisariusz Dowództwa Głównego SZP, płk. Tadeusz Majewski "Śmigiel", którego zadaniem było stworzenie tu Komendy Okręgu Pomorskiego SZP.
W grudniu 1939 r. utworzono Związek Walki Zbrojnej o zasięgu ogólnokrajowym. Komenda Okręgu Pomorskiego ZWZ w Toruniu powstała z inicjatywy przybyłego tu z Warszawy w styczniu 1940 r. kpt. Józefa Chylińskiego "Kamienia", który swój punkt dowodzenia i łączności zorganizował w mieszkaniu rodziny Wacława Ciesielskiego przy ul. Łaziennej 30. Zorganizowanie Komendy Okręgu Pomorskiego ZWZ (która swą działalność rozpoczęła w połowie kwietnia 1940 r.)  było możliwe dzięki pomocy Wacława Ciesielskiego (działacza "Grunwaldu", szefa toruńksiego Stronnictwa Narodowego i Narodowej Organizacji Bojowej) oraz Romana Dalkowskiego (przedstawiciela środowisk legionowych).

 

Do scalenia różnych organizacji konspiracyjnych doszło 14 lutego 1942 r., kiedy powołano Armię Krajową. Głównymi metodami walki AK była dywersja (uderzenie na konkretne cele, np. szlaki komunikacyjne przeciwnika) oraz sabotaż (niszczenie środków prowadzenia wojny). Harcerze w ramach akcji małego sabotażu malowali na murach znak Polski Walczącej. Jedną z komórek Polskiego Państwa Podziemnego była Rada Pomocy Żydom. W czasie wojny działały również podziemne sądy, które wydawały wyroki na kolaborantów (osoby współpracujące z okupantem) i szmalcowników (czyli ludzi za pieniądze wydających ukrywających się Żydów). Oprócz pionu wojskowego powołano także pion cywilny z Delegatem Rządu na Kraj na czele. W ramach oporu cywilnego organizowano tajne nauczanie i pomoc społeczną. Polskie Państwo Podziemne wydawało również własne periodyki i dzienniki oraz nadawało audycje radiowe. Było fenomenem na skalę europejską.
W 2008 r. na placu św. Katarzyny odsłonięto kamień pamiątkowy Dowódców Okręgu Pomorskiego ZWZ-AK.
Co roku (27 września) obchodzone są tam uroczystości z okazji Dnia Polskiego Państwa Podziemnego. Obok
placu, w kamienicy przy ul. Warszawskiej 8, mieściła się siedziba dowództwa pomorskiej AK.