Historia obronności i fortyfikacji w Toruniu
W Toruniu można prześledzić cały rozwój dzieł fortyfikacyjnych i obronnych począwszy od wczesnośredniowiecznych wałów grodu, poprzez średniowieczne mury obronne, nowożytne bastiony, aż po fortyfikacje XIX-wieczne. Zawsze rozwój związany był z unowocześnianiem techniki wojennej.
W każdym etapie swojego istnienia, w każdym okresie historycznym Toruń stanowił silną obronna twierdzę.
W każdym etapie swojego istnienia, w każdym okresie historycznym Toruń stanowił silną obronna twierdzę.
Przez pierwszych siedem wieków swojego istnienia (tj. do pocz. XX w.) Toruń był zawsze jedną z najpotężniejszych twierdz obronnych. Poczynając już od pierwszych silnych wałów drewniano-ziemnych, które oparły się najazdowi księcia Świętopełka w 1242 r., przez ceglane mury obronne, będące najstarszymi murami na ziemiach polskich, budowanymi od 1246 r., przez bastionowe obwarowania z XVII w., po wielką, jedną z największych w naszej części Europy, XIX-wieczną fortową Twierdzę Toruń, zachowaną do dziś w dużym stopniu.
W Toruniu w 1429 r. powstał pierwszy na ziemiach polskich barbakan, a w 1449 r. Toruń wzbogacił się o drugie takie dzieło obronne. Przebywający kilkakrotnie w Toruniu król Jan Olbracht tak zafascynowany był tymi budowlami i ich możliwościami obronnymi, że w 1498 r. zlecił budowę „takowej fortalicji” w Krakowie. Osobiście położył tam kamień węgielny pod budowę i przekazał na ten cel 100 grzywien.
W Toruniu w 1429 r. powstał pierwszy na ziemiach polskich barbakan, a w 1449 r. Toruń wzbogacił się o drugie takie dzieło obronne. Przebywający kilkakrotnie w Toruniu król Jan Olbracht tak zafascynowany był tymi budowlami i ich możliwościami obronnymi, że w 1498 r. zlecił budowę „takowej fortalicji” w Krakowie. Osobiście położył tam kamień węgielny pod budowę i przekazał na ten cel 100 grzywien.
Toruń, który w kolejnych okresach znajdował się pod panowaniem różnych państw był miastem nadgranicznym, siedzibą bądź rezydencją osobistości państwowych oraz siedzibą rządów, a nawet bastionem wypadowym. Leżał w miejscach ważnych strategicznie w kampaniach wojennych, bitwach i operacjach (zobacz: Toruń w konfliktach wojennych. Historia wojenna Torunia).
Średniowiecze
Toruń przedkrzyżacki
W okresie zanim powstał krzyżacki Toruń lokacyjny (przed 1231 r.) na terenie dzisiejszego zamku krzyżackiego stał od ok. IX w. gród drewniany osłonięty drewniano-ziemnym wałem, rozplanowany na rzucie przypominającym podkowę otwartą częścią zwrócony w kierunku Wisły. Przez kolejne lata stanowił on osadę targową oraz strzegł przeprawy przez Wisłę (znajdującej się na wysokości późniejszej Bramy Mostowej), prowadzącej z Kujaw i z południa nad Bałtyk i na północny-wschód.
Toruń krzyżacki
Później w tym miejscu, nad Wisłą u ujścia nieistniejącego już dziś strumienia Postolsk, Krzyżacy lokowali Toruń, który wkrótce stał się jednym z największych miast i jedną z najpotężniejszych twierdz obronnych.
Toruńskie średniowieczne mury obronne należały do najpotężniejszych w państwie krzyżackim, a jednocześnie na obszarze obecnych ziem polskich. Ceglane mury w Toruniu zaczęto wznosić tuż przed połową XIII w. - najwcześniejszej na obecnych ziemiach polskich. Toruński zespół miejski, składający się ze Starego Miasta, Nowego Miasta i zamku krzyżackiego, otoczony był powiązanym wzajemnie systemem podwójnych murów z mokrą fosą pomiędzy nimi, a od zachodu był mur potrójny z drugą fosą, suchą. W ciągu murów istniały ok. 54 baszty, 13 lub 14 bram. Szczytową formę obronną średniowieczne fortyfikacje toruńskie osiągnęły w XV w., kiedy powstały dwa barbakany typowe: Starotoruński (1429 r.) i Chełmiński (1449 r.), jednocześnie były to również pierwsze takie formy obronne na obecnych ziemiach polskich.
► Więcej o średniowiecznych murach obronnych Torunia tutaj.
► Więcej o średniowiecznych murach obronnych Torunia tutaj.
Już wkrótce po lokacji Torunia, bo w 1246 r. Krzyżacy przekazali miastu jego obwarowania, a w 1262 r. z rąk krzyżackich przejęli mieszczanie cały ciężar obrony Torunia. Toruńska załoga zbrojna, złożona z pospolitego ruszenia, miała bronić miasta w przypadku zagrożenia zewnętrznego, a od ok. 1352 r. formalnie zajmowało się tym powołane Bractwo Strzeleckie (zobacz: Dom Bractwa Strzeleckiego).
Okres nowożytny: twierdza bastionowa
W okresie nowożytnym, tj. po włączeniu Torunia do Królestwa Polskiego, miasto to cieszyło się szczególną, wyjątkową i autonomiczną pozycją uzyskaną na podstawie przywilejów króla Kazimerza Jagiellończyka z 1457 r. oraz wynikającą z jego potencjału ekonomicznego (zobacz: Królowa Wisły: Toruń w czasach świetności). To wpłynęło też na na militarne znaczenie i funkcje Torunia w okresie wojen szwedzkich, które trzykrotnie w tym okresie nawiedziły Toruń.
Wspomniany wysoki stopień niezależności Torunia w kwestii militarnej przejawiał się przede wszystkim samodzielnym podejmowaniem modernizacji i przebudowy miejskich obwarowań, a także tworzeniem przynajmniej zaczątków niektórych innych elementów nowoczesnej infrastruktury militarnej, takich jak stałe oddziały wojsk miejskich, zbrojownie (arsenały) itp. Wprawdzie nie dorywnywał Toruń wtedy bogatemu Gdańskowi, to jednak tendencje, schematy i możliwości postępowania podobne były w obu tych miastach.
W zakresie szeroko rozumianej obronności Toruń działał samodzielnie - królewska czy państwowa akceptacja tych poczynań miała przeważnie charakter formalny.
W podejmowanych na przełomie XVI i XVII w. w Toruniu przedsięwzięciach o charakterze obronnym chodziło w pierwszej kolejności o bezpieczeństwo, ale także prestiż i znaczenie miasta, nie zaś o umiejscowienie go w systemie obrony całego państwa. Niebezpieczeństw upatrywano zresztą nie tylko ze strony zewnętrznych nieprzyjaciół. Dał temu wyraz w 1591 roku toruński burmistrz Henryk Stroband, który sformułował kilkanaście przyczyn, dla których niezbędne jest podjęcie przez Toruń budowy nowoczesnych fortyfikacji. Wśród nich znajdujemy wprawdzie niebezpieczeństwo tureckie, ale przyczyny natury wewnątrzpaństwowej, jak zagrożenie wolności religijnej zwłaszcza ze strony jezuitów, wstrząsające Rzeczpospolitą interregna, wreszcie konieczność ochrony przywilejów miasta, dominują w tym zestawieniu.
- prof. Bogusław Dybaś, 2001
Zmiana techniki wojennej, rozwój broni artyleryjskiej w czasach nowożytnych wysunęły konieczność zbudowania skutecznego zabezpieczenia miasta, gdyż średniowieczne mury miejskie już nie wystarczały i przestawały być skuteczne. Coraz szersze stosowanie broni palnej podczas działań wojennych zmusiło Radę Torunia do rozważenia budowy umocnień bastionowych na zewnątrz murów średniowiecznych.
Juz w 1563 roku Rada opodatkowała mieszczan i rozpoczęto sypanie pierwszego wału - od wschodu, przy Nowym Mieście i ruinach zamku krzyżackiego (bastion Menniczy). Prace te zakończono w roku następnym, jednocześnie na Kępie Bazarowej przystąpiono do sypania szańca, mającego za zadanie osłonę mostu na Wiśle. W ciągu najbliższych lat nie podejmowano jednak nowych takich budów.
Juz w 1563 roku Rada opodatkowała mieszczan i rozpoczęto sypanie pierwszego wału - od wschodu, przy Nowym Mieście i ruinach zamku krzyżackiego (bastion Menniczy). Prace te zakończono w roku następnym, jednocześnie na Kępie Bazarowej przystąpiono do sypania szańca, mającego za zadanie osłonę mostu na Wiśle. W ciągu najbliższych lat nie podejmowano jednak nowych takich budów.
W końcu XVI w. Toruń nadal był jednym z największych i najsilniejszych miast-twierdz w całej Rzeczypospolitej, gdzie wyróżniały się: potężny Kamieniec Podolski będący symbolem „przedmurza chrześcijaństwa", Zamość - twierdza rodu Zamoyskich, oraz pruskie miasta - Gdańsk, Toruń, Elbląg i Malbork, które dzięki swemu należytemu wyposażeniu obronnemu wzbudzały respekt wrogów i wielokrotnie potrafiły skutecznie odpierać najazdy. W XVI w. nowe fortyfikacje powstały w Przemyślu, Jarosławiu, Samborze, Przeworsku, Opatowie i Pułtusku. Zmodernizowano też umocnienia Krakowa i Lwowa. W pierwszej połowie XVII w. nowożytne mury obronne uzyskały Gdańsk, Elbląg i Toruń. Umocnienia ziemne otrzymały Warszawa („wał zygmuntowski"), Lublin i Lwów.
Inicjatywa burmistrza Torunia Heinricha Strobanda, rzecznika unowocześnienia miasta, spotkała się w 1590 r. z formalną akceptacją króla Zygmunta III Wazy budowy nowożytnych obwarowań bastionowych. Z powodu pilniejszych zadań budowę jednak Toruń odłożył i dopiero niebezpieczeństwo szwedzkie (wojna 1626-1629) przyspieszyło realizację strobandowskich planów (zobacz: Obrona Torunia przed Szwedami w 1629 r.). Po zakończeniu wojny szwedzkiej w 1629 r. przystąpiono do rozbudowy fortyfikacji.
Plan projektowanych fortyfikacji Torunia z ok. 1629 r.
Do budowy władze miasta zatrudniły jako fortyfikatora Antona Petersena i dwóch inżynierów gdańskich: Petera Mönninga i Kaspra von Wanken. Swój udział w tworzeniu fortyfikacji miał też wybitny torunianin, Adam Freytag. Do 1631 roku usypano wokół Starego Miasta i Nowego Miasta bastiony, które jednak nie objęły rozbudowanych toruńskich przedmieść w całości. Przez blisko trzy wieki umocnienia te stanowiły główną siłę obronną Torunia - były wielokrotnie bronione i zdobywane, przebudowywane i wzmacniane przez Polaków, Szwedów, Francuzów, Rosjan i Prusaków.
W 1634 r. zakończono wszystkie prace objęte początkowym planem fortyfikacji.
Bastiony nosiły nazwy (od wschodu): 1: Menniczy (Nowy; rozbudowany w 1658 roku i najlepiej zachowany do dziś między ul. Wola Zamkowa a Bulwarem Filadelfijskim, zobacz tutaj), 2: Kawaler (św. Jakuba; najpotężniejszy zaopatrzony w liczne działa), 3: św. Katarzyny, 4: Odcinkowy (Główny; Kawaler II), 5: św. Wawrzyńca (jego wnętrze objęło kościół św. Wawrzyńca), 6: Chełmiński (Kawaler III), 7: Nowy, 8: Starotoruński (Kawaler Mniejszy; dziś teren Doliny Marzeń).
Dodatkowym elementem tej imponującej twierdzy bastionowej była szeroka (25-30 m) mokra fosa o głębokości około 3 m. Wały bastionów i kurtyn miały szerokość około 40 m, a wysokość ich wynosiła około 8 m.
Bastiony nosiły nazwy (od wschodu): 1: Menniczy (Nowy; rozbudowany w 1658 roku i najlepiej zachowany do dziś między ul. Wola Zamkowa a Bulwarem Filadelfijskim, zobacz tutaj), 2: Kawaler (św. Jakuba; najpotężniejszy zaopatrzony w liczne działa), 3: św. Katarzyny, 4: Odcinkowy (Główny; Kawaler II), 5: św. Wawrzyńca (jego wnętrze objęło kościół św. Wawrzyńca), 6: Chełmiński (Kawaler III), 7: Nowy, 8: Starotoruński (Kawaler Mniejszy; dziś teren Doliny Marzeń).
Dodatkowym elementem tej imponującej twierdzy bastionowej była szeroka (25-30 m) mokra fosa o głębokości około 3 m. Wały bastionów i kurtyn miały szerokość około 40 m, a wysokość ich wynosiła około 8 m.
Do tej twierdzy prowadziły cztery bramy, z których trzy (Starotoruńska, Chełmińska, św. Katarzyny) wzniesiono na osi odpowiadających im bram średniowiecznych o tych samych nazwach (zobacz tutaj), a czwartą bramę stanowiła średniowieczna Brama św. Jakuba.
O wielkości fortyfikacji tego okresu świadczy fakt, że utrzymywanie i konserwacja potężnych fortyfikacji pochłaniały w drugiej połowie XVII wieku niemal połowę budżetu miejskiego.
Otaczające miasto gwiaździste obwarowania ziemne z tego okresu wiernie przedstawia widok perspektywiczny Torunia według sztychu Matthäusa Meriana z 1641 roku.
W latach 30. XVII wieku zbudowano więc zasadniczą część nowoczesnych fortyfikacji bastionowych typu staroholenderskiego: wały ziemne umocnione palisadami, w których umieszczono osiem pięciobocznych bastionów otoczonych fosami; w części zachodniej i północnej nowa linia umocnień była znacznie oddalona od starych średniowiecznych murów miejskich, przez co w obszarze przez nie objętym znalazły się części przedmieścia Rybaki i kościół św. Wawrzyńca. Jednak większość przedmieść leżących poza wałami głównymi, otoczono jedynie lekkimi szańcami. W ten sam sposób ufortyfikowano Kępę Bazarową i teren przedmościa na lewym brzegu Wisły.
Niedługo po wybudowaniu fortyfikacji bastionowych nastąpił drugi najazd szwedzki na Polskę. W wyniku presji szlachty polskiej (która zjechała z okolic szukając w Toruniu schronienia) i mieszczan poddano w 1655 r. Toruń. Szwedzi zajęli miasto i przystąpili do dalszego umacniania fortyfikacji - rozbudowywali je i przystosowali do potrzeb i możliwości obronnych załogi, zbyt szczupłej do obrony całej długości linii obwarowań. W czasie tej rozbudowy, jak i w czasie późniejszych walk szwedzko-polskich zburzony został średniowieczny kościół Ducha św. z klasztorem Benedyktynek nad Wisłą na Rybakach.
Od końca września 1657 r. do listopada 1658 r. załoga szwedzka broniła Torunia przed atakami wojska polskiego. W wyniku tego oblężenia ucierpiało całe miasto, uszkodzeniu uległy średniowieczne mury miejskie i domy, a całkowitej zagładzie uległy przedmieścia.
Zubożone wojną miasto dopiero w 1673 r. przystąpiło do naprawy zniszczonych murów i bastionów.
Zubożone wojną miasto dopiero w 1673 r. przystąpiło do naprawy zniszczonych murów i bastionów.
Prace przy naprawie fortyfikacji przyspieszono w wyniku wybuchu wojny północnej (1700-1721). Poza naprawami średniowiecznych baszt i fos założono nowe palisady, wybudowano dodatkowe dzieła obronne - lunety między bastionami 3 i 4 oraz 7 i 8, rozbudowano system stanowisk dla artylerii i piechoty, przebudowano w końcu bastion 7 (Nowy), który praktycznie uległ wcześniej całkowitemu zniszczeniu, a na jego miejscu powstało mniejsze dzieło bliżej murów średniowiecznych.
Po kolejnym, najtragiczniejszym w dziejach Torunia oblężeniu w 1703 r. Szwedzi zdobyli miasto. Król szwedzki Karol XII nakazał rozebranie fortyfikacji, w wyniku czego zniszczono dwa barbakany średniowieczne, północny odcinek muru obronnego Nowego Miasta, rozkopano bastiony i zasypano fosy.
Do rekonstrukcji zniszczonych bastionów przystąpiono w 1733 r., w momencie walk o tron polski między Stanisławem Leszczyńskim popieranym przez Francję i Szwecję, a Fryderykiem Augustem, elektorem saskim, protegowanym Rosji i Austrii. Prace te były jednak niewystarczające i w 1734 r. wojska rosyjskie zajęły Toruń.
Po wojnie prace ustały, do roku 1769 całkowitemu rozpadowi uległy bastiony 7 (Nowy) i 8 (Starotoruński), a osuwająca się ziemia zasypała fosy. Dopiero zagrożenie ze strony konfederatów barskich w 1769 r. doprowadziło do działań naprawczych, których efektem było doprowadzenie umocnień do stanu z 1703 r. (poza umocnieniami Kępy Bazarowej, które pozostały nieodbudowane).
Taki stan fortyfikacji toruńskich zastali Prusacy, którzy zajęli w 1793 r. Toruń w wyniku II rozbioru Polski.
Taki stan fortyfikacji toruńskich zastali Prusacy, którzy zajęli w 1793 r. Toruń w wyniku II rozbioru Polski.
Okres zaborów
W okresie napoleońskim i Księstwa Warszawskiego (1807-1813) w wyglądzie miasta zaszły kolejne zmiany związane z jego zadaniami wojskowymi: Toruń został bowiem uznany za dogodny punkt w systemie obronnym i był znowu rozbudowywany jako twierdza. Podjęto odbudowę dawnego systemu barokowych urządzeń fortyfikacyjnych oraz modernizowano je kosztem zabudowy miejskiej, zwłaszcza w obliczu wojny rosyjsko-napoleońskiej w 1813 r.
W wyniku tego zniszczonych zostało – nie bez protestów torunian - wiele cennych obiektów historycznych, np. średniowieczny kościół św. Jerzego wraz z domami szpitalnymi, średniowieczny cmentarz i kościół św. Katarzyny oraz inne domy, w sumie 109 posesji, zwłaszcza przedmiejskich.
W wyniku tego zniszczonych zostało – nie bez protestów torunian - wiele cennych obiektów historycznych, np. średniowieczny kościół św. Jerzego wraz z domami szpitalnymi, średniowieczny cmentarz i kościół św. Katarzyny oraz inne domy, w sumie 109 posesji, zwłaszcza przedmiejskich.
XIX-wieczna twierdza fortowa
Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. zakończyła się epoka Księstwa Warszawskiego, a Toruń został przyznany Prusom. Granica prusko-rosyjska przebiegała ok. 10 km na wschód od Torunia, co spowodowało, że utrzymanie twierdzy toruńskiej i dalsza jej rozbudowa stała się sprawą nadrzędną. Przede wszystkim strategiczna rola Torunia jako miasta położonego blisko granicy z Rosją sprawiła, że musiało zostać przekształcone w twierdzę.
Przyczyniło się to do zahamowania, przynajmniej na pewien czas, procesów urbanistycznych, które zaistniały choćby w sąsiedniej Bydgoszczy, decydując tym samym o jej szybszym rozwoju.
Rozpoczął się okres budowy w Toruniu twierdzy fortowej, podzielony na dwa etapy: w pierwszym do roku 1871 powstał tzw. wewnętrzny pierścień fortyfikacji, później zaczęto budować pierścień zewnętrzny - Twierdzę Toruń I stopnia, w skład której wchodzi 15 dużych fortów i kilkaset mniejszych obiektów. Ten drugi etap był rezultatem szybkiego rozwoju artylerii i zwiększenia jej donośności, co spowodowało, że pojawiły się nowe koncepcje budowy fortyfikacji, polegające m.in. na zwiększeniu obwodu twierdzy.
Rozpoczął się okres budowy w Toruniu twierdzy fortowej, podzielony na dwa etapy: w pierwszym do roku 1871 powstał tzw. wewnętrzny pierścień fortyfikacji, później zaczęto budować pierścień zewnętrzny - Twierdzę Toruń I stopnia, w skład której wchodzi 15 dużych fortów i kilkaset mniejszych obiektów. Ten drugi etap był rezultatem szybkiego rozwoju artylerii i zwiększenia jej donośności, co spowodowało, że pojawiły się nowe koncepcje budowy fortyfikacji, polegające m.in. na zwiększeniu obwodu twierdzy.
Za właściwy moment początku budowy XIX-wiecznej fortowej twierdzy Toruń można uznać rok 1818, kiedy to rozpoczęto prace nad pogłębieniem i powiększeniem stawu Kaszownik, który - zasilany wodą Strugi Toruńskiej - miał w okresie zagrożenia nawadniać fosy wokół poszczególnych bastionów. Z materiału wydobytego przy pogłębianiu wyprodukowano cegły, które posłużyły do wzniesienia Lunety II nad Kaszownikiem. Była to wysunięta na przedpolu reduta w formie otwartego od tyłu bastionu, który otaczały wody Kaszownika.
W latach 1819-1824 prowadzono prace mające na celu pogłębienie fos i przebudowę wałów. Od 1822 do 1836 r. wzniesiono także lunety nr V i VI, będące wysuniętymi na przedpolu obiektami także o charakterze redut. Największą inwestycją fortyfikacyjną w pierwszym etapie budowy twierdzy było wzniesienie fortu św. Jakuba, broniącego miasta od wschodu.
► Więcej o XIX-wiecznej twierdzy fortowej tutaj
► Więcej o XIX-wiecznej twierdzy fortowej tutaj