Toruń żydowski

W przeciwieństwie do miast środkowej, południowej i wschodniej Polski, Toruń i obszar dawnego państwa krzyżackiego nie był ani licznie, ani od dawna zasiedlony przez ludność żydowską. Można wręcz stwierdzić, że do 2. połowy XVIII w. Toruń był miastem bez Żydów. Później społeczność żydowska toruńska powiększała się systematycznie i istniała aż do 1939 r., kiedy to Niemcy dokonali "likwidacji problemu żydowskiego". Nie do końca jednak, bo dopełnienia tego dokonali Polacy w 1975 r. likwidując ostatni cmentarz żydowski w Toruniu i jednocześnie jedyny, jaki przetrwał II wojnę światową na Pomorzu.

 

W średniowieczu, kiedy Toruń należał do państwa krzyżackiego i był jego początkowo głównym, a później jednym z największych centrów gospodarczych i handlowych zrzeszonych w Hanzie, Żydzi nie byli tu tolerowani, tzn. nie mieli prawa do zamieszkania i prowadzenia handlu. Było to wprost skutkiem z jednej strony gospodarczego, społecznego i kulturowego oddziaływania Hanzy, a z drugiej oddziaływania zakonu krzyżackiego.
Po wypowiedzeniu posłuszeństwa Krzyżakom i zwróceniu się do króla polskiego (zobacz: Toruń buntuje się przeciwko Krzyżakom), Toruń wraz z całymi Prusami Królewskimi otrzymał potwierdzenie ww praw względem Żydów w 1457 r. od króla Kazimierza Jagiellończyka. Zatem i w kolejnych stuleciach, aż do XVIII w. Żydzi nie byli trwale obecni w Toruniu. Podstawę prawną zakazu stanowił wilkierz miasta, zmienione w 1621 r. artykuły wetowe oraz dekret króla Jana Kazimierza z 1668 r. Również statuty cechowe w większości zakazywały Żydom członkostwa w zrzeszeniach zawodowych mistrzów i bractw czeladniczych.

 

W protestanckim nowożytnym Toruniu Żydzi byli niemile widziani przez mieszczan. Stateczni i wstrzemięźliwi torunianie, kierujący się zasadami i normami etyki protestanckiej (luterańskiej, kalwińskiej) postrzegali ich jako ludzi przebiegłych i skupionych na pomnażaniu majątku. Starozakonnych postrzegano jako niebezpieczną i wspierającą się konkurencję na rynku, mniejszość głęboko niechętną chrześcijańskiej większości, lud hermetyczny i tajemniczy, obcy w stylu życia który wymaga bądź to całkowitej przemiany, bądź to całkowitego wykluczenia. Najbardziej dotkliwa dla wyznawców judaizmu była izolacja prawna, społeczna, gospodarcza, religijna i obyczajowa, wynikająca z niechętnej wobec nich postawy.
Nie znaczy to oczywiście, że w całym okresie żaden Żyd - kupiec wędrowny - nie prowadził w Toruniu (nielegalnej) wymiany handlowej. Często też Żydzi, zwłaszcza od XVII w. omijając toruńskie zakazy, zamieszkiwali w podmiejskiej osiadzie Majdany na południowym - kujawskim brzegu Wisły, gdzie trudnili się partactwem. Stosunkowo wielu prowadziło wymianę handlową z Toruniem w okresie "potopu" szwedzkiego, jak np. kupcy żydowscy z Wilna, Kowna, Lwowa, Krakowa.
Wyjątkowo pojawiali się w Toruniu także pojedynczy Żydzi nie kupcy, jak np. w latach 1564-1570 (podczas epidemii dżumy), kiedy to zatrudniony był lekarz żydowski.

 

Jedynymi wyjątkami w okresie staropolskim gdy Żydzi mieli legalny pobyt i handel w Toruniu były jarmarki toruńskie. Wtedy licznie przybywali kupcy żydowscy handlujący gotowymi wyrobami, głównie kuśnierskimi (futrami). Żydów dopuszczały na toruńskie jarmaki uchwały Rady toruńskiej z 1539 r., pozwalały im również w tym czasie handlować z kupcami obcymi i mieszczanami. W czasie jarmarków obecność wyznawców religii mojżeszowej była tolerowana, jednak w ciągu 2­‌‑3 dni po ich zakończeniu musieli opuścić Toruń.
Trzy jarmaki rocznie organizowano w Toruniu na mocy przywileju króla Kazimierza Jagiellończyka z 1472 r. Później, w 2. poł. XVI i w XVII w jarmarki toruńskie zyskały międzynarodowy rozgłos i znaczenie i stały się bodźcem wpływającym na rozwój gospodarczy Torunia. Chociaż nie przywróciły Toruniowi jego średniowiecznej rangi europejskiego emporium handlowego, jaką zapewniał udział Torunia w Hanzie, to jednak sytuowały Toruń jako ważny ośrodek na handlowej mapie Rzeczypospolitej. Toruń stał się jednym z niewielu największych ośrodków jarmarcznych na ziemiach polskich i trzy razy w roku zamieniał się w jedno olbrzymie targowisko.
Kupcy żydowscy przybywający na toruńskie jarmarki stanowili dużą konkurencję. Często znacznie przedłużali czas swego tu pobytu, a także wykraczali poza dozwolone ramy działalności. Sprzedawali mięso koszerne, przeznaczone dla Żydów, także gospodarstwom chrześcijańskim, pośredniczyli ponadto w różnych operacjach handlowych, zakupywali rozmaite towary, aby je później odsprzedawać. Przywilej uboju rytualnego spotykał się z dezaprobatą toruńskich rzeźników, w połowie XVII stulecia cech rzeźnicki wciąż zabiegał o zakazanie Żydom uboju.

 

Żydzi dawali się we znanki torunianom szczególnie po I rozbiorze (zobacz: Toruń w przededniu rozbiorów), gdy wykupywali surowce rzemieślnicze i wywozili je za kordon graniczny, a lichwa żydowska w ówczesnych trudnych warunkach gospodarczych dotkliwie dokuczała rzemieślnikom. W 1774 r. toruńskie cechy krawców, kuśnierzy i czerwonoskórników zwracały się do Rady miejskiej ze skargami na konkurencyjną działalność Izraelitów. Podobne problemy dotykały cechy sukienników, szmuklerzy, szewców i rzeźników. Ci ostatni w XVIII w. wykupywali pod Toruniem surowiec: łój, skóry i rogi i mimo zakazów wywozili go do Gdańska, na Śląsk oraz do Frankfurtu nad Odrą.

 

Ulica Szczytna na Starym Mieście z wyróżniającym się budynkiem gminy żydowskiej, na tyłach którego znajdowała się synagoga; widok sprzed 1914 r.

 

W XVIII w. ze względów ekonomicznych tolerancja żydowskiej działalności w Toruniu rozszerza się. Wiązało się to z dążeniem do naprawy osłabionej w wyniku wojny północnej 1703-1717 gospodarki Torunia (zobacz: Oblężenie Torunia w 1703 r. Szwedzkie ostrzeliwanie). Zaczęto wydłużać czas pobytu kupców żydowskich związany z uczestnictwem w jarmarkach. W 1721 r. Rada toruńska zezwoliła na urządzenie synagogi (do celów modlitewnych wykorzystywano pomieszczenia w domach). Częściej też poza jarmarkami przyjeżdżali kupcy żydowscy, zwłaszcza z zachodniego Mazowsza, przywożąc tu na sprzedaż skóry zwierząt hodowlanych i futerka z drobnej zwierzyny, kożuchy, buty i jucht (garbowane skóry bydlęce, stosowane na cholewki), a sami zaopatrując się w Toruniu głównie w przyprawy korzenne. 
Jednak mimo tego w 1766 r. decyzją Rady toruńskiej doszło do nakazu opuszczenia Torunia przez Żydów. W następnych  jednak latach Żydzi wracali tu, a tak drastyczne decyzje Rady nie pojawiały się już.
Istnienie nawet nielicznej i niestałej społeczności żydowskiej doprowadziło do konieczności założenia miejsca pochówku. Najstarszy cmentarz żydowski toruński istniał na Majdanie. Z kolei w 1723 r. po raz pierwszy pojawia się w archiwaliach zapis dotyczący cmentarza na Przedmieściu Jakubskim. Istniał on do 1975 r.

 

Dokument z 1720 r. wydany przez króla Augusta II potwierdzający przywileje kupców żydowskich w handlu futrami na terenie Torunia

 

W latach 1759­‌‑1771 zamieszkiwało w Toruniu kilka rodzin żydowskich. Właściwe osadnictwo żydowskie zapoczątkowane zostało dopiero w końcu XVIII stulecia. Mimo, że po włączeniu Torunia w ramach II rozbioru Polski do Królestwa Prus (1793 r.)  państwowe władze niemieckie wydały Żydom nakaz opuszczenia Torunia, to społeczność ta z Torunia nie zniknęła. W roku 1793 r. odnotowano w Toruniu 18 rodzin żydowskich, a w 1799 r. - 19.
W 1797 r. król pruski Fryderyk Wilhelm II wydał patent Generalne urządzenie Żydów w prowincjach Prus Południowych i Nowowschodnich, który zawierał podstawy prawne regulujące zasady życia starozakonnych. Nadzór administracyjny objął wszystkie przejawy życia i pracy, w tym również sferę życia prywatnego, co w znacznym stopniu ograniczyło wolność osobistą Żydów. Regulacje dotyczące handlu, rzemiosła, usług i obrzędowości religijnej były dla Izraelitów niekorzystne. Chodziło w nich przede wszystkim o zabezpieczenie ludności chrześcijańskiej przed dominacją żydowską.
Utrzymywane ograniczenia osiedlania się Żydów także w czasie przynależności Torunia do Księstwa Warszawskiego (1807-1815) spowodowały, że liczba ludności żydowskiej nie rosła znacząco i w 1815 r. wyniosła 261 osób.
Z roku 1822 natomiast pochodzi najstarszy znany statut toruńskiej gminy żydowskiej, świadczący o zorganizowaniu społeczeństwa żydowskiego w Toruniu.

 

Dopiero rok 1847 r. przynosi zmianę prawa państwowego i znosi ograniczenia wobec Żydów. Wprowadzono w Królestwie Prus ustawę przyznającą Żydom prawa obywatelskie, zrównującą Żydów w państwie pruskim w prawach i obowiązkach
z chrześcijanami, gwarantującą samorząd i wolność, likwidującą też zakaz uprawiania niektórych rzemiosł.
Ten rewolucyjny moment spowodował rozwój społeczności żydowskiej także w Toruniu, ukształtowała się nowa struktura ekonomiczna ludności żydowskiej: burżuazja, inteligencja i liczne drobnomieszczaństwo. W wyniku emancypacji nastąpiły też głębokie zmiany w sferze życia kulturalnego tych warstw.
Ustawa emancypacyjna funkcjonowała aż do 1928 r. Żydzi toruńscy przyjęli niemiecki wzorzec kulturowy z wyjątkiem wyznania, przestali się różnić od Niemców językiem, ubiorem i częściowo obyczajowością. Cały okres między 1847 a 1928 r. był bardzo korzystny dla społeczności żydowskiej.

Niemieniej zakup nieruchomości przez Żydów był możliwy jedynie w przypadku braku nabywcy chrześcijańskiego, posiadania określonego majątku oraz udowodnienia asymilacji kulturowej poprzez posiadanie znajomości języka niemieckiego lub polskiego, kształcenie dzieci w szkole publicznej oraz braku zewnętrznych znamion wyróżniających w postaci brody i ubrania.

 

Podobnie jak chrześcijanie toruńscy, tak Żydzi byli zróżnicowani pod względem zawodowym, majątkowym. O ile jeszcze w 1. poł. XIX w. Żydzi toruńscy trudnili się tradycyjnym swym zajęciem, tj. handlem i należeli do uboższej grupy mieszkańców, o tyle później najbogatsi stawali się bankierami, przemysłowcami i handlowcami, wielu było prawnikami, lekarzami. Na liście najbogatszych członków gminy toruńskiej z 1856 r. znaleźli się członkowie przybyłej z Leszna rodziny Zwi Hirscha Kalischera (1795‌‑1874), prekursora syjonizmu, toruńskiego rabina, który funkcję tę pełnił nieodpłatnie przez okres 50 lat. Był on pierwszym, który zaprezentował spójną wizję odbudowy państwa żydowskiego w Palestynie.
Żydzi w drugiej połowie XIX w. odgrywali istotną rolę w życiu gospodarczym Torunia. W 1866 r. na ogólną liczbę 174 firm w Toruniu aż 78 (44%) znajdowało się w rękach Żydów. Z kolei w 1929 r. na 494 placówki handlowe tylko 23, czyli niecałe 5%, były w rękach wyznawców religii mojżeszowej. Żydzi nie odgrywali już większej roli w gospodarce Torunia. 

 

Wskutek traktatu wersalskiego (1919 r.) przyznającego Toruń Polsce, większość tutejszych Żydów zdecydowała się na wyjazd do Niemiec i opuszczenie Torunia (Żydzi toruńscy uważali się za Niemców i ich stosunek do odrodzonego państwa polskiego był negatywny). W 1920 r. zostało ich tu tylko 147, podczas gdy wcześniej (w 2. poł. XIX w. i przed 1919 r.) mieszkało w Toruniu ok. 1000-1500 Żydów.
W okresie polskim między I a II wojną światową do Torunia napłynęła ludność żydowska "polska" z dawnego zaboru austriackiego i rosyjskiego. Różniła się ona mentalnie, kulturowo i politycznie o tutejszych Żydów "niemieckich". Wtedy właśnie - wraz z napływem Żydów "polskich"  w Toruniu pojawił się język jidysz; Żydzi "niemieccy" stosowali język niemiecki.
Ostatecznie w momencie wybuchu II wojny światowej w Toruniu mieszkało 857 Żydów, co stanowiło 1% mieszkańców Torunia.

 

W okresie międzywojennym działała w Toruniu propaganda antyżydowska, inspirowana głównie przez Narodową Demokrację (endecję). Skupiało się to przede wszystkim na bojkotowaniu i zwalczaniu sklepów żydowskich, co nie spotykało się ze zbytnim oburzeniem mieszkańców Torunia. Endecja miała w Toruniu duże poparcie. Na niechętne nastawienie Polaków do Żydów wtedy wpływ miała bariera językowa i obyczajowa oraz różnice kulturowe i religijne. Zasadnicze jednak znaczenie odegrała konkurencja ekonomiczna, ponieważ Żydzi przejęli większą część rynku, głównie odzieżowego.

 

Ulotki antyżydowskie z okresu międzywojennego

 

W żydowskiej społeczności Torunia XIX w. znalazły się osoby, których działalność zyskała szerszy, wręcz światowy rozgłos. Niewątpliwie dla całej światowej społeczności żydowskiej największe znaczenie ma Hirsch Zwi Kalischer - pionier syjonizmu, propagujący ideę kolonizacji Palestyny i budowy państwa izraelskiego, które ostatecznie powstało w 1948 r.

Wśród znanych rodzin Żydów toruńskich nie można pominąć fotografów Jacobich. Samuel Jacobi, urodzony w 1783 r., według tradycji rodzinnej przywiózł z Paryża do Torunia pierwszy aparat fotograficzny, założył atelier w 1845 r. Fotografie z atelier Jacobich nagradzane były na wystawach we Lwowie i Poznaniu, zdobyły największe uznanie królowej Szwecji, a cesarz Wilhelm II przysłał list dziękczynny. Wnuczka Alexandra Jacobiego, Johanna Alexandra, urodzona w Toruniu w 1896 r., zrobiła pod
nazwiskiem Lotte Jacobi wielką światowej rangi karierę jako artysta fotograf. Po włączeniu Torunia w 1920 r. do Rzeczypospolitej rodzina Jacobich wyemigrowała do Berlina, a w 1935 r. do USA.

 

Dla kultury i sztuki duże znaczenie ma też Julie Wolfthorn - wybitna malarka i graficzka, tworząca głównie w duchu impresjonizmu, współzałożycielka Berlińskiej Secesji. Jej brat natomiast, Georg Wolf był rzeźbiarzem, twórcą toruńskiego Flisaka.
Wspomnieć też trzeba Isaaca Miesesa - filozofa, uczonego, pisarza.

 

Na koniec wspomnijmy o zabytkach materialnych związanych z toruńską gminą żydowską. Około 120 takich obiektów, pochodzących głównie ze zburzonej przez Niemców jesienią 1939 r. synagogi toruńskiej i związanych z kultem religijnym, znalazło się w Städtisches Museum (obecnie Muzeum Okręgowe). Pochodziły z okresu od połowy XIX w. do lat 30. XX w. Doczekały one tam końca II wojny światowej, a w 1949 r.zostały przekazane do Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, jako obiekty "nie posiadające wartości muzealnej".