Kamienica ul. Żeglarska 16

Kamienica ul. Żeglarska 16

 

Lokalizacja:
Stare Miasto, ul. Żeglarska 16
160 m na płd. od Rynku Staromiejskiego
Obecna funkcja: mieszkalna (rezydencja biskupa seniora)
Zwiedzanie: niedostępne
 
 
Kamienica gotycka z XIV w., narożna; do obecnej formy bryła zewnętrzna została zubożona w końcu XIX w.
W okresie średniowiecza i nowożytności kamienica, położona przy prestiżowej ulicy Żeglarskiej zawsze należała do najzamożniejszych i najbardziej wpływowych rodów patrycjuszowskich Torunia, przedstawicieli elity intelektualno-finansowej miasta.
 
Pomimo skromnego obecnie wyglądu zewnętrznego kamienica skrywa wyjątkowo cenne i unikatowe zabytki wnętrza, na które składają się odkryte w 2016 r. malowidła ścienne gotyckie oraz stropowe gotyckie, manierystyczne i barokowe. To rewelacyjne odkrycie zmienia dotychczasowy stan wiedzy na temat historii sztuki średniowiecznej na obecnych ziemiach polskich oraz wzbogaca wiedzę na temat toruńskiego patrycjatu i jego rycersko-dworskiego kręgu kulturowego.
 
Malowidła ścienne gotyckie znajdują się w izbie traktu tylnego na I piętrze. Zachowały się fragmenty malowideł które pierwotnie pokrywały całą powierzchnię ściany i tworzyły jedną kompozycję. W jednej części jest to postać Chrystusa w Ogrójcu oraz szczątki innych, trudnych do identyfikacji scen. Malowidło Chrystusa w Ogrójcu jest również wyjątkowe, bo należy do grupy pierwszych tego typu przedstawień w sztuce na terenie państwa krzyżackiego (pozostałe to np. malowidło pasyjne w nawie południowej kościoła Mariackiego z ok. 1400 r. oraz rzeźba kamienna z kościoła Świętojańskiego z ok. 1390 r.). 
 
 
W drugiej części - polichromie przedstawiające Dziewięciu Bohaterów, z czego zachowały się 4 postaci, w tym doskonale zachowany wizerunek króla Artura. Te właśnie treści stanowią o wysokiej randze i unikatowości odkrycia. 
 
Zachowany fragment malowidła z końca XIV w. przedstawiającego Dziewięciu Bohaterów na tle architektury obronnej (blankowane mury). Na polichromii zachowały się cztery postaci.
Od lewej: Juda Machabeusz, Sędzia Jozue, Król Dawid, Król Artur
Nie zachowały się bohaterowie antyczni oraz dwie postaci chrześcijańskie.
Poniżej każdej postaci były pierwotnie opisy, z których udało się odczytać tylko "Konig David"
Poniżej Dziewięciu Bohaterów zachowały się fragmenty malowanej boazerii w formie stylizowanej kratownicy, której pola wypełnione były naprzemiennie motywami heraldycznymi: błękitnymi lwami i czerwonymi orłami
 
 
Malowidła zostały wykonane najpewniej przez nieznanego artystę toruńskiego w tak zwanym stylu międzynarodowym końca XIV w. Spektakularność tego odkrycia polega na tym, że do tej pory na ziemiach polskich malowidła o tematyce arturiańskiej oraz Dziewięciu Bohaterów znane były tylko na zamkowej wieży św. Jadwigi w Legnicy, jednak są one późniejsze od toruńskich (ok. 1460-1488 r.). Ponadto taka tematyka związana z eposem rycerskim pojawiała się częściej na europejskich dworach możnowładców, rzadziej w obiektach mieszczańskich, ratuszach (tutaj częściej na północy Europy, zwłaszcza w miastach hanzeatyckich), a zupełnie nie jest znana w domach innych mieszczan Europy Środkowej. Tematyka malowideł odkrytych w Toruniu jest więc wyjątkowa i cenna m.in. dlatego, że jest niespotykana w innych miastach w Polsce, podczas, gdy występowała częściej w Europie Zachodniej. Zastosowanie w toruńskiej kamienicy tematyki Dziewięciu Bohaterów świadczy o rycersko-dworskich gustach i praktykach bogatego i obeznanego w kulturze dworów zachodnioeuropejskich patrycjatu toruńskiego (w Toruniu malowidła o treściach rycerskich zachowały się też w innych kamienicach mieszczańskich, np. ul. Żeglarska 5, ul. Szczytna 15) oraz o jego przynależności do kręgu kultury zachodnioeuropejskiej, związanego z Hanzą.
Poza wspomnianym zamkiem w Legnicy ideologia arturiańska przedstawiona została w XIV-wiecznej wieży mieszkalnej w Siedlęcinie. Jednak to również była fundacja możnowładcza - Henryka I, księcia jaworskiego - nie mieszczańska jak w Toruniu. Przedstawienie w Siedlęcinie obejmuje sceny z życia najsłynniejszego z rycerzy Okrągłego Stołu – sir Lancelota z dworu króla Artura, powstało ok. 1330 r.
Malowidła toruńskie należą do najwcześniejszych i jednych z najbardziej wyjątkowych w Europie środkowej. Jednocześnie jest to dzieło dobrej klasy artystycznej i pomnik wysokiej kultury ówczesnych mieszczan Torunia.
 
Na temat Dziewięciu Bohaterów składa się kanon 9 postaci historycznych, który stworzyła literatura francuska XIV w. Twórcą tego toposu był  truwer Jacques de Longuyon, który w 1312 r. napisał dla Thiébaut de Bar, biskupa Liège tzw. pieśń sławnych czynów - poemat rycerski mówiący o przygodach (wielkich czynach) historycznych i legendarnych bohaterów.  Następnie temat ten by upowszechniany w całej Europie przez kolejnych twórców, aż po czasy renesansu. Jest to jeden z najbardziej znanych europejskich utworów literackich z XIV w., mających ogromne znaczenie dla kultury późnego średniowiecza, szczególnie dla ówczesnych elit władzy i rycerstwa.
Temat ten szybko znalazł swoje odzwierciedlenie w sztuce (rzeźbie, malarstwie, grafice). Najwcześniejszą znaną realizacją malarską Dziewięciu Bohaterów były zaginione dziś freski Giotta di Bonde w Wielkiej Sali zamku królewskiego w Neapolu z lat 1329-1330 powstałe dla króla Roberta Mądrego Andegaweńskiego.
Poprzez powszechną w średniowieczu symbolikę doskonałej liczby 3 (3 x 3 = 9) temat ten prezentował trzy epoki w dziejach świata: pogańską (antyczną), starotestamentową (żydowską) i chrześcijańską. Każdą epokę prezentowało trzech bohaterów - rycerzy, władców, wodzów idealnych, z których każdy miał rycerski rodowód. Dla podkreślenia rycerskiego pochodzenia postaci, przedstawiano je z tarczami herbowymi (lub chorągwiami). Herby te, przypisane i utrwalone do poszczególnych postaci były jednak często fikcyjne, wywodzone ze średniowiecznych wyobrażeń, jednak są cechą pozwalającą na identyfikację postaci.
Dziewięciu Bohaterów tworzą trzy triady: 1) pogańską reprezentują trzej antyczni herosi: mistyczny Hektor z Troi, król Macedonii i Grecji, Aleksander Macedoński oraz rzymski dyktator Juliusz Cezar; 2) triadę żydowską tworzą Izraelici: sędzia Jozue, król Dawid i Juda Machabeusz; 3) triadę chrześcijańską tworzą: legendarny Król Artur, cesarz Karol Wielki i przywódca I krucjaty Gotfryd z Bullion.
Niezależnie od podziału na triady i kontekstu historycznego bohaterów ukazywano zawsze razem w celu manifestowania rycerskich cnót, których wymiar był ponadczasowy i uniwersalny. Tworzono liczne biografie rycerzy idealnych, którzy swoim męstwem, wiernością, prawością i mądrością mogli służyć za wzór dla wszystkich innych.
 
W XV w. kamienica ta była rodową siedzibą toruńskiej rodziny patrycjuszowskiej Reussów (żyjącej w Toruniu od pocz. XIV w. do pocz. XVI w.), kupców hanzeatyckich, należących do elity intelektualnej i finansowej oraz do grupy najznamienitszych w średniowiecznym Toruniu. To właśnie z fundacji Jacoba Reusse (zmarłego w 1408 r. w czasie pielgrzymki do Rzymu) powstały malowidła ścienne w izbie traktu tylnego na I piętrze. Rodzina ta związana jest z Mikołajem Kopernikiem - Lucas Reusse był prapradziadkiem astronoma.
Belki stropowe tej izby zdobione są m.in. zachowaną polichromią gotycką z końca XIV w. Znajdujemy tu elementy znane z innych gotyckich malowanych stropów toruńskich, jak np. w kamienicy przy Rynku Staromiejskim 17 czy ul. Szerokiej 22, przedstawiające różnobarwne kwatery z ukośnymi liniami z motywami niepełnych kół i "pawich oczek" i należące do niezwykle rzadkich zachowanych w Europie.
 
Z kolei strop w pomieszczeniu tylnym na parterze wyposażony jest w bogatą polichromię manierystyczną sprzed 1617 r. Powstała ona z fundacji ówczesnego właściciela kamienicy, Georga Siefferta (1560-1617) - burmistrza toruńskiego, burgrabiego królewskiego w Toruniu, kupca.
Każdy rząd desek stropowych tworzy tutaj kompozycję ujętą w jednobarwne pasy. W ramie drugiego rzędu widać ptaka o żółtoczerwonych piórach; może to być pelikan lub też sfinks. Jest też postać Apolla w obramieniu, który wskazuje palcem nakazując spokój. W kolejnym rzędzie - postać w ruchu, jakby zadająca cios hydrze/pytonowi.
Po obu stronach środkowych tond zakomponowano wzory - wici kwiatowe i stylizowane akanty czerwone, żółte, różowe, błękitne, szarawe.

Kolejnym unikatowym malowidłem o wysokiej randze artystycznej w skali ogólnopolskiej jest alegoryczny iluzjonistyczny barokowy stropwysokiej sieni - najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniu domu, witającym gości gospodarza. Powstał on w 1702 r. z inicjatywy ówczesnego właściciela kamienicy Jacoba Heinricha Zerneke (1672-1741), burmistrza, historyka, autora słynnej "Thornische Chronica..." z 1727 r. Dzieło wykonał najpewniej toruński artysta Johann Tiedeman młodszy (ur. 1669) z toruńskiej rodziny, z której wywodziło się trzech malarzy.
Treść tego malowidła wywodzi się z koncepcji malarstwa barokowego rzymskiego, zwłaszcza twórczości Pietro da Cortona (1596-1669), jednej z kluczowych postaci dla baroku włoskiego. Na obecnych ziemiach polskich ten typ malarstwa pojawia się w końcu XVII w., a jednym z najefektowniejszych i wczesnych takich malowideł jest dzieło Michaela Lucasa Leopolda Willmanna (1630-1706) w klasztorze cystersów w Lubiążu na Śląsku z 1693 r.
To malowidło toruńskie jest również unikatowe, a wyjątkowość jego polega na tym, że jest ono nowatorskie pod względem formy i treści dla północnej Polski. Wyróżnia się bogatym programem ikonograficznym świadczącym o szerokich horyzontach intelektualnych zleceniodawcy - Jacoba Heinricha Zerneke. To największe znane historyczne przedstawienie figuralne umieszczone na stropie toruńskiej kamienicy.
 
W czterech narożnikach tego malowanego stropu znajdują się tonda z puttami podtrzymującymi kosze z kwiatami i owocami.
 
 

Centralną część tutejszego malowanego stropu wypełniają postaci alegoryczne przedstawiające motyw Prawda córką Czasu: uskrzydlony Chronos symbolizujący przemijanie czasu, który w swoich objęciach unosi ku niebu Nagą Prawdę wyobrażoną jako nagą kobietę. Motyw ten był bardzo popularny w kręgu nowożytnych humanistów europejskich.
Obok znajduje się kupidyn trzymający w jednym ręku uroborosa - symbol wieczności, odradzania się, cykliczności czasu, w drugim - sierp, będący też jednym z atrybutów Chronosa, symbolizujący czas żniw, zbiorów, owocność dokonań. U dołu pokazano skalistą, jałową ziemię, gdzie panoszą się dwie alegorycznie negatywne postaci: jedna to Nienawiść opleciona wężami, symbolizująca nieprawdę, zazdrość, przedstawiona jako brzydka, zezowata starucha ubrana w rdzawą szatę, z wężami w rozczochranych włosach, trzymająca w dłoni własne serce, którym się posila; druga natomiast to oraz postać Niezgody trzymającej w ręku puginał, którym sama siebie rani oraz pochodnię.
Centralna scena obramowana jest malowanymi iluzjonistycznie sztukateriami; jest to najlepsza artystycznie część całego malowidła, chocaż poziom artystyczny przedstawień postaci (zwłaszcza tych negatywnych) nie należy do niskich.
Wokół całości, na fasecie ukazano postaci geniuszy z liśćmi akantów, palm, symbolizujących chwałę i sławę, girlandami owocowo-kwiatowymi z liśćmi lauru, granatu, owocami winogron, jabłek, pomarańczy, cytryn, oliwek, tulipanów i innych kwiatów białych, czerwonych związanych z symboliką pobożności, miłości, płodności. Wszystko to namalowane bardzo realistycznie ma zapewne obrazować dom pełen obfitości, radości, miłości, cnoty, pobożności i innych pozytywnych cech, którymi wyróżniać chciał się właściciel, Jacob Heinrich Zernecke. Do jego zainteresowań oraz pracy jako historyka i kronikarza odnoszą się alegorie prawdy i czasu zobrazowane w scenie głównej malowidła.
 
Najpewniej wizerunek Jacoba Heinricha Zerneckego został ukazany w jednym z czterech iluzjonistycznych kamiennych popiersi, które namalowane zostały na krańcach osi malowanego stropu. Pozostałe popiersia tworzą: Johann oraz Christina z domu Müller (rodzice Jacoba Heinricha, którzy zapewne opłacili dekorację domu syna, będącego wówczas dopiero u progu swojej kariery) oraz Concordia z domu Stannicke, poślubiona przez Jacoba Heinricha w Gdańsku 1 maja 1702 r.
 
 
Do wyjątkowych elementów wystroju wnętrza należy jedyna tego typu w Toruniu gotycka, dwuczęściowa wnęka ścienna, rozciągająca się niemal na całą powierzchnię ściany. Znajduje się ona w izbie tylnej na parterze na ścianie bocznej. Jest profilowana i biforyjna w formie - jedna wnęka płytsza, druga głębsza, w górnej części zamknięte łukami.
 
Niespotykanym elementem z okresu nowożytnego jest ślad po kapturze kominowym pieca kuchennego, zlokalizowany w pomieszczeniu na I piętrze, podczas, gdy kamienice toruńskie w kuchnie z dużym paleniskiem i kapturem nad nim wyposażone były na parterze, zwykle w jednym z narożników wysokiej sieni.
 
Niestety zwiedzanie kamienicy wyposażonej w tak cenne i unikatowe dzieła malarskie, świadczące o wysokiej i niespotykanej na ziemiach polskich kulturze dawnego patrycjatu toruńskiego, nie jest możliwe. Obiekt nie jest dostępny nawet pomimo faktu otrzymania dotacji z pieniędzy publicznych na prace remontowo-konserwatorskie.
Opracowanie: Arkadiusz Skonieczny
Data publikacji: 15-12-2017
  • drukuj
  • poleć artykuł
Komentarze użytkowników (0)
Brak komentarzy. Bądź pierwszy - dodaj swój komentarz
Dodaj swój komentarz:


pozostało znaków:   napisałeś znaków:

Kontakt

tel. 56 621 02 32
biuro@toruntour.pl
formularz kontaktowy
 
 
   
Właścicielem i operatorem Toruńskiego Portalu Turystycznego funkcjonującego pod domeną toruntour.pl jest Toruński Serwis Turystyczny, Toruń, ul. Rabiańska 3 (mapa), tel. 66 00 61 352, NIP: 8791221083.
Materiały zawarte w Toruńskim Portalu Turystycznym www.toruntour.pl należą do ich autorów lub właściciela serwisu i są objęte prawami autorskimi od momentu powstania Portalu w 2015 r. Wszelkie wykorzystywanie w całości lub we fragmentach zawartych informacji bez zgody Wydawcy Serwisu jest zabronione.
Polityka cookies
 
Jeżeli chcesz opublikować swój artykuł lub napisać do Toruńskiego Portalu Turystycznego ponieważ gdzieś do tekstu wkradł się błąd, chcesz nawiązać współpracę lub po prostu przekazać swoją opinię, możesz to zrobić używając adresu mailowego biuro@toruntour.pl. Żadna wiadomość nie pozostanie bez odpowiedzi!
 
Zostań naszym patronem. Poznaj szczegóły i możliwości tutaj