Kamienice mieszczańskie i patrycjuszowskie Torunia

 

 

Toruńskie kamienice mieszczańskie i patrycjuszowskie okresu przedrozbiorowego zachowane do dziś są niezwykle cennym świadectwem wysokiej kultury i tradycji mieszczańskiej dawnego hanzeatyckiego Torunia, miasta, w którym silne mieszczaństwo stanowiło wyjątkowe zjawisko wśród miast polskich. Siła ta wynikała z czynników ekonomicznych i politycznych uprawnień nadających Toruniowi niespotykaną pozycję w okresie Rzeczypospolitej przedrozbiorowej (czytaj też: Królowa Wisły: Toruń w czasach świetności).

W Toruniu kamienice już od 2. poł. XIII w. wznoszone były w cegle, co stało się powszechne w XIV w. Były to budynki gotyckie, przeważnie o 3 lub 4 osiach okiennych i 3-4 kondygnacjach, a także znacznie większe, 2-traktowe, zwrócone szczytami do ulicy, o wysokich dachach, pokrytych czerwoną dachówką. Kulturowo należą one grupy północnoeuropejskiej, a zwłaszcza kręgu obejmującego tereny południowego pobrzeża Morza Północnego i Bałtyku, od Flandrii aż po Rygę, na ziemiach polskich spotykanego tylko w najbogatszych miastach pruskich: Toruniu, Gdańsku i Elblągu, częściowo Warszawy (od poł. XV w.), także Krakowa i Wrocławia.
W przeciwieństwie do kamienicy północnoeuropejskiej, kamienica środkowoeuropejska jest bardzo trudna do zdefiniowania.

 

 

ul. Żeglarska 5

Rynek Staromiejski 17

Rynek Staromiejski 20

 

 

Toruń, jako wielkie hanzeatyckie miasto kupieckie, wykształcił kilka typów kamienic, których wielkość i wewnętrzny układ przestrzenny uzależniony był od ich funkcji.
Wśród toruńskich gotyckich domów mieszczańskich można wyróżnić dwa typy: kamienicę kupiecką, zazwyczaj większą oraz znacznie skromniejszą, węższą - kamienicę rzemieślniczą. Były też kamienice bez podwórza i tylnej zabudowy -  tzw. budy. Osobliwością jest natomiast dom przy ul. Szczytnej 2, odbiegający od norm toruńskich kamienic mieszczańskich, porównywany do rycerskich wież mieszkalnych.

 

Kamienice przy ul. Kopernika 15 i 17 na Starym Mieście są dziś jednymi z najlepszych przykładów hanzeatyckich domów patrycjuszowskich w Europie. Obecnie mieszczą Muzeum - Dom Mikołaja Kopernika.

 

 

Typowymi elementami toruńskich kamienic średniowiecznych były: w trakcie przednim parteru niezwykle funkcjonalna tzw. wysoka (wielka) sień (sięgająca dwóch kondygnacji) z charakterystycznymi jej częściami, izby tylnego traktu (każdego piętra), kantorek kupiecki, magazynowe wyższe piętra.
W XV w. w wysokich sieniach powszechnie dobudowywano nadwieszane galerie i izdebki (w rodzaju antresoli), które funkcjonowały aż do XIX w., kiedy kamienice mieszczańskie zaczęto destrukcyjnie przekształcać w czynszowe, wielorodzinne.

Kamienice średniowieczne łączyły w Toruniu funkcje domu mieszkalnego i spichrza (czyli charakterystycznego dla miast hanzeatyckich typu kamienicy kupieckiej tzw. domu-składu; o spichrzach toruńskich tutaj): pomieszczenia magazynowe znajdowały się na wyższych kondygnacjach. Jest to charakterystyczna cecha kamienic typu północnoeuropejskiego, występująca w miastach pobrzeży morskich obszaru od Flandrii po Rygę.

Przed frontami takich kamienic znajdowały się szyje piwniczne i przedproża, których rozmiary od drugiej połowy XIV wieku nie mogły przekraczać 2,2 m szerokości i 78,5 cm wysokości; nad oknami parteru często zawieszony był daszek.

 

W każdym z następnych okresów w historii następowały przekształcenia kamienic średniowiecznych, które obejmowały m.in. zmianę funkcji wyższych kondygnacji z magazynowych w mieszkalne; wiązało się to także ze wzrastającą od XVII w. w krajach północnej Europy prywatnością życia rodzinnego. 

Poza tym - co najbardziej widoczne z zewnątrz - pojawiały się nowe formy zdobnictwa fasad, które aż do XIX wieku były szczytowe.
W okresie renesansu (>>>) fasady toruńskich - podobnie jak gdańskich i elbląskich - kamienic zaczęły przybierać styl renesansu i manieryzmu niderlandzkiego z charakterystycznymi elementami ornamentu tzw. okuciowego, stosowanymi na podstawie wzorników Hansa Vredemana de Vries.

 

 

Fasady toruńskich kamienic renesansowych w 2. poł. XVI w. wyróżniały się m.in. zdobionym szczytem charakterystycznym dla sztuki niderlandzkiej.
Kamienice gotyckie przebudowywano często w kolejnych okresach historycznych, nadając im aktualną formę architektoniczną. Dom przy ul. Panny Marii 9 na Starym Mieście przebudowano ponadto także w XIX w. nakładając na fasadzie do renesansowych dodatkowe elementy klasycystyczne.

 

Kamienice barokowe (>>>) w Toruniu natomiast charakteryzowały się bogatym zdobieniem fasad w formie roślinnych ornamentów.

W każdej z epok ukształtowany jeszcze w średniowieczu układ i charakterystyczny podział wnętrz pozostawał niezmieniony, pojawiać zaczęły się natomoast nowe elementy wyposażenia, jak np. popularne kręcone schody zdobione figurami alegorycznymi.

W ten sposób ukształtował się typ toruńskiej kamienicy mieszczańskiej.

 

W ciągu stuleci funkcja mieszkalna coraz bardziej wypełniała wyższe, pierwotnie magazynowe piętra dawnych, średniowiecznych kamienic. W XVIII w. reprezentacyjnym salonem były pomieszczenia na 1. piętrze w trakcie tylnym ozdabiane bogatymi, monumentalnymi malowidłami klasycystycznymi w formach iluzjonistycznych. Jeden z najlepszych takich przykładów znajduje się w kamienicy przy ul. Łaziennej 22 na Starym Mieście.

 

Wiek XVIII i XIX przynoszą największą zagładę historycznych kamienic toruńskich. Kolejne oblężenia Torunia, m.in. szwedzkie w 1703 r., czy cały wojenny okres napoleoński 1806-1815, powodują dewastację i upadek kamienic i zabudowy miejskiej w ogóle. Ostrzeliwane miasto, cierpiące głód, brak opału, wody, przymusowe kwaterunki obcych wojsk w kamienicach prywatnych i budynkach publicznych powodowały niszczenie bogatego wyposażenia wnętrz, jak i ogólną dewastację budynków. Te kataklizmy sprawiły, że z bogatych wnętrz toruńskich nie zachowało się wiele sprzętów świadczących o świetnej przeszłości miasta. W 1815 r. na ogólną sumę 772 domów w toruńskim średniowiecznym zespole miejskim tylko 300 nadawało się do zamieszkania.

 

Od początku XIX w. trwał niszczący proces przebudowań wielu starych albo budowy na ich miejscu nowych domów, które można nazwać czynszowymi: w wielu kamienicach kwaterowano żołnierzy (pruskich, napoleońskich, rosyjskich), sprowadzonych robotników budujących Twierdzę Toruń, mieszkańców przesiedlano. Dla zniwelowania przeludnienia przebudowywano drastycznie dawne historyczne jednorodzinne kamienice mieszczańskie w domy czynszowe wielorodzinne, poprzez likwidację szczytów i nadbudowę kolejnej kondygnacji, rozbudowę i nadbudowę oficyn; w wyniku podziału oryginalnych wnętrz, likwidacji podziału na trakt przedni i tylny, podziału wysokich sieni na dwie kondygnacje w domach takich na każdej kondygnacji mogły być nawet 4 mieszkania. Na parterach, w dawnych wysokich sieniach - teraz nie tylko podzielonych na dwie kondygnacje, ale też podzielonych ścianą działową - wyodrębniono osobne wejście z ulicy i ciemny korytarzyk do części mieszkalnej, a pozostałą część parteru przeznaczano na sklepy z dużymi witrynami.

 

W XIX w., w okresie upadku i zubożenia Torunia, wiele kamienic patrycjuszowskich zostało zniszczonych m.in. przebudową na kamienice wielomieszkaniowe czynszowe. Zmieniano układ i podział wnętrz, likwidowano wielkie sienie, a co się z tym wiąże przekształcano fasady niszcząc ich ozdobną stylową formę, pozbawiając szczytu, drastycznie przebudowując partery i pokrywając całość często bezstylowym tynkiem. Dziś wiele kamienic posiada odsłonięte spod XIX-wiecznego tynku ceglane fragmenty elementów gotyckich czy renesansowych dawnych bogatych fasad (ul. Ducha św. 12, pocz. XVI w.)

 

Z widocznych tu trzech kamienic przy ul. Mostowej pod numerami (od prawej) 16, 18, 20 dziś jedynie środkowa (nr 18) zdradza skromnym śladem (fragmentem łukowej blendy ponad oknami 2. piętra) swoją średniowieczną przeszłość. Jeszcze w drugiej poł. XIX w. miała swój oryginalny gotycki szczyt, poniżej którego elewacja już była przekształcona i nie posiadała żadnych pierwotnych cech stylowych. Dzisiaj natomiast, po kolejnej destrukcyjnej przebudowie na pocz. XX w. prezentuje się marnie: z dawnej monumentalnej, reprezentacyjnej gotyckiej kamienicy patrycjuszowskiej stała się nijaką kamienicą wielomieszkaniową czynszową.
Wszystkie widoczne tu kamienice uległy w XIX w. destrukcyjnym przekształceniom na wielomieszkaniowe czynszowe, ze zmianą układu i podziału wnętrz, przemieszczeniem stropów, zmianą wielkości i położenia otworów okiennych i drzwiowych. Podczas, gdy od początku każda była własnością jednej rodziny, to obecnie po owych przebudowach mieszczą po kilkanaście odrębnych mieszkań.
W ten sposób już w XIX w. zniknęło z pejzażu toruńskiego mnóstwo stylowych szczytowych, gotyckich, manierystycznych kamienic typowych dla miast północnych i hanzeatyckich, a ulice otrzymały pierzeje, których styl z dawnym emporium hanzeatyckim nie ma nic wspólnego.

 

W ten sposób powstała nowa architektura kamienic, zdominowana zabudową XIX-wieczną, kiedy to sięgające czasów gotyku, renesansu i baroku kamienice przebudowywano lub zastępowano budynkami w stylu eklektycznym, secesyjnym i modernistycznym.
Fasady otrzymują gładką tynkowaną elewację zakończoną najczęściej prostym gzymsem lub attykową ścianką - po rozebraniu szczytów i ukośnym ścięciu przedniej części dachu. Zaobserwować więc dziś można brak fasad gotyckich, przede wszystkim wzdłuż głównych traktów starówki. Więcej: Zabytki nieistniejące. 
Powstałe w taki sposób przeludnione kamienice oczywiście miały niski standard mieszkań, niekorzystne warunki sanitarne i niski komfort zamieszkiwania w ciemnych i ciasnych lokalach, a co najważniejsze: sytuacja przebudowy zniszczyła wiele cennych elementów i historycznego wyposażenia dawnego jednorodzinnego domu mieszczańskiego oraz zniszczyła charakterystyczne i wyjątkowe cechy kamienic z okresu ich świetności, świadczących o przynależności Torunia do kręgu cywilizacji i architektury północnoeuropejskiej, wyróżniającej i odmiennej wobec architektury wielu miast polskich.

Mimo wielu przebudów w XIX wieku dziś wiele kamienic posiada w swoich wnętrzach oryginalny gotycki podział, polichromie ścienne, polichromowane sklepienia i stropy (>>>); można to oglądać, gdyż są udostępnione publicznie, mieszcząc banki, restauracje itp.

 

Wnęki ścienne w wysokich sieniach w średniowieczu często zdobione były malowidłami, jak np. to w kamienicy przy ul. Szerokiej 16.
Malowidła występowały też na innych ścianach i na stropach.

 

W Toruniu zachowało się najwięcej gotyckich malowideł ściennych we wnętrzach świeckich. Poza tym znanych jest kilka malowideł w kamienicach warszawskich, 2 w gdańskim Ratuszu Głównego Miasta oraz 1 malowidło na fasadzie kamienicy we Wrocławiu. Malowidła toruńskie reprezentują największą różnorodność wątków treściowych i cech stylistycznych. Prezentują przedstawienia alegoryczne, ewentualnie ilustracje wątków literackich czy kompozycje religijne o charakterze dewocyjnym. Do najwybitniejszych dzieł malarstwa gotyckiego w północnej Polsce należą te w dawnej siedzibie Bractwa Kupieckiego przy ul. Żeglarskiej 5 na Starym Mieście oraz w kamienicy przy ul. Królowej Jadwigi 9 na Nowym Mieście.
Z sakralnych malowideł do grona najcenniejszych należą: wielkie malowidło w prezbiterium Katedry Świętojańskiej ukazujące Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny oraz polichromie na wewnętrznych szkarpach w Kościele Mariackim. Świadczą one o niebywałym wręcz rozwoju tej dziedziny twórczości w gotyckim Toruniu, osiągającej prawdziwie europejski poziom. Był to jednocześnie okres największego rozwoju średniowiecznego Torunia, gdy na miejscowy grunt za sprawą bogatego mieszczaństwa i jego europejskich kontaktów przenoszono osiągnięcia artystyczne czołowych środowisk europejskich, ale także dokonywano własnych, miejscowych.

 

...

Znaczenie konstrukcyjne miały ściany boczne kamienic, co nie obciążało ścian elewacyjnych. Stąd na przestrzeni wieków wewnętrzy układ oraz rozkład pomieszczeń, traktów pozostawał bez większych zmian, a najwięcej modernizacji i przekształceń doznawała fasada, której w zależności od epoki dawano różną dekorację, większe lub mnniejsze otwory okienne.
Dzisiejsze użytkowanie historycznych kamienic nie zawsze sprzyja zachowaniu lub publicznemu eksponowaniu ich wartości zabytkowych, często unikatowych, będących świadectwem rozwoju cywilizacji i kultury europejskiej, a w lokalnym znaczeniu - unikatowej kultury hanzeatyckiej i republiki mieszczańskiej nowożytnego Torunia. Dawniej kamienice patrycjuszowskie i mieszczańskie były domami jednorodzinnymi i takiej funkcji odpowiadał układ wnętrza wszystkich kondygnacji, gdzie niemal każde pomieszczenie posiadało swoje przeznaczenie i zadanie (wysoka sień, izby tylne, izby reprezentacyjne na I piętrze traktu tylnego, kantor kupiecki i nadwieszana izdebka itp.). Często już w XIX w. funkcje całych historycznych kamienic-rezydencji uległy destrukcyjnym i dewastacyjnym przebudowom na domy czynszowe o kilku albo kilkunastu odrębnych mieszkaniach i parterach o funkcjach handlowych (zwłaszcza przy głównych ulicach). Niestety i dziś - w czasach rozbudowanej służby konserwatorskiej i wyższej świadomości zabytku - zdarzają się sytuacje przekształceń wnętrz kamienic, które niszczą i te zabytkowe szczątki, które zdołały przetrwać.
Idealnym rozwiązaniem jest takie użytkowanie najcenniejszych i najbardziej unikatowych zabytków (kamienic), które pozwoliłoby nie tyle zachować elementy autentyczne (co jest oczywiste), co publicznie eksponować najbardziej wartościowe dziedzictwo. Dziś niestety wiele takich obiektów jest zamkniętych przed publicznością, a Toruń nie potrafi chwalić się swoimi unikatami.