Zamek Bierzgłowski

 

Zamek krzyżacki bierzgłowski - położony w miejscowości Zamek Bierzgłowski - należy do typu wczesnych nieregularnych (tu na planie trapezu) zamków komturskich i jest jednym z ciekawszych zachowanych obiektów krzyżackiej architektury obronno-konwentualnej. Mimo wielu późniejszych, zwłaszcza XIX-wiecznych przebudów, zachowało się wiele oryginalnej substancji gotyckiej.

Zamek Bierzgłowski wzmiankowano po raz pierwszy w 1262 r. jako gród krzyżacki castrum Birgelow obroniony przez Krzyżaków przed najazdem Litwinów pod wodzą Trojnata (w najstarszych źródłach występuje też pod nazwami: Birgelaw, Birglaw).
Zamek wzniesiono na miejscu wcześniejszego grodu zdobytego przez Krzyżaków w 1232 r. lub w 1236 r. (inni badacze twierdzą jednak, że nie jesteśmy w stanie jednoznacznie wskazać, czy przed przybyciem Krzyżaków w miejscu tym istniała warownia).
Drewniane obwarowania te zniszczone zostały w 1242 r. przez najazd plemion pruskich (Pomezan) i Pomorzan pod wodzą księcia pomorskiego Świętopełka. Później, w 1262 r. miał miejsce ww najazd Litwinów oblegających murowaną już warownię, której wznoszenie Krzyżacy rozpoczęli niedługo wcześniej.

Kolejny etap budowy rozpoczął się gdy w 1270 r. komturię bierzgłowską objął komtur krzyżacki Arnold Kropf. Komturia bierzgłowska była piątą najstarszą w państwie krzyżackim, po komturii w Toruniu, Starogrodzie, Grudziądzu i Radzyniu. Siedzibą komturii zamek był w latach 1270-1415. 

W latach 70. XIII w. podczas kolejnego powstania Prusów warownię próbowały zdobyć oddziały pruskiego plemienia Bartów pod wodzą Diwana (Divanusa). Wódz Bartów podczas oblężenia zamku został zabity strzałą z kuszy, przez komtura Arnolda Kropfa.

 

Pieczęć komturii bierzgłowskiej

W Kronice Ziemi Pruskiej Piotra z Dusburga znajduje się zapis pod tytułem o zburzeniu zamku Bierzgłowo: "Trojnat, syn króla litewskiego, połączył sie z wieloma innymi plemionami i zebrał na wojne prawie trzydzieści tysiecy meżczyzn. Kiedy zbliżał sie do ziemi pruskiej, podzielił swoje wojsko na trzy oddziały, z których jeden wysłał przeciw Mazowszu, drugi przeciw Pomezanii, i grabieżą i ogniem spustoszył obydwie ziemie. Pozostali najechali Ziemię Chełmińską i prócz tego, że wyrzadzili tam wiele szkód, to jeszcze zdobyli zamek Bierzgłowo i uprowadzili bydło oraz mienie braci i tych, którzy we wspomnianym zamku się schronili. Bracia i inni ludzie, którzy bronili się w jednej wieży, ocaleli"

 

Zamek Bierzgłowski należy do grupy najwcześniejszych murowanych obiektów militarnych zakonu krzyżackiego w Ziemi Chełmińskiej. Jednocześnie, gdy z końcem XIII w. skończyły się niszczące wojny z pogańskimi plemionami, zmalało znaczenie militarne tego miejsca, wzrosła natomiast ranga administracyjno-gospodarcza komturii bierzgłowskiej.

 

W czasie polsko-krzyżackiej wielkiej wojny 1409-1411 latem 1410 r. (po bitwie grunwaldzkiej) zamek został przejściowo zdobyty; w pierwszych dniach października wrócił już w ręce Krzyżaków.

Podczas zdobywania przez rycerstwo Ziemi Chełmińskiej w czasie polsko-krzyżackiej tzw. wojny głodowej w 1414 r. spłonęło przedzamcze zamkowe - spalono stajnie oraz szopę ze zbożem, poza tym spustoszono także ziemie wchodzące w skład komturii. Te dewastacje oraz ogólny kryzys zakonu krzyżackiego w tym okresie przyspieszyły proces utraty znaczenia Bierzgłowa jako ośrodka zakonnego oraz administracyjnego. W 1415 r. Zamek Bierzgłowski przestał być siedzibą komtura, a obszar komturii bierzgłowskiej włączono w skład komturii toruńskiej. Od tego momentu zamek bierzgłowski pełnił przede wszystkim funkcje
gospodarcze. 

 

W 1454 r. zamek opanowany został przez oddział Związku Pruskiego i częściowo zniszczony z rozkazu króla Kazimierza Jagiellończyka.
Po przyłączeniu do Królestwa Polskiego na mocy Aktu inkorporacji ziem pruskich w 1454 r. zamek stał się siedzibą starostwa bierzgłowskiego, które najpierw drogą zastawu, a od 1520 r. z nadania królewskiego (za zrzeczenie się pretensji Torunia do zamku i włości w Świeciu) było własnością Torunia i wchodziło w skład jego terytorium aż do 1840 r. (z przerwą na 1570-1572, gdy Toruń walczył z uchwaloną przez sejm Rzeczypospolitej egzekucją na rzecz króla).
Zamek jednak upada po pożarach w latach 1522, 1580, 1590, częściowo odbudowany w 1730 r. spalił się ponownie w 1782 r. Przebudowany w duchu neogotyku przez prywatnego właściciela w 1860 r. (skrzydło południowe z nadbudową piętra; rozbiórka kaplicy) i w 1911 r. po pożarze z 1908 r.; wtedy m.in. dawny kapitularz zmieniono na kaplicę. Już w 1903 r. zamek został zakupiony przez rząd pruski.

Od 1933 r. z przerwą w czasach PRL (1950-1992) własność kurii biskupiej chełmińskiej, od 1992 r. toruńskiej. Obecnie działa tu Diecezjalne Centrum Kultury, a zamek można zwiedzać.

 

 

Zamek kamienno-ceglany położony jest na wysokiej krawędzi pradoliny Wisły, składa się z zamku głównego (wysokiego) założonego na planie nieregularnego pięcioboku otoczonego międzymurzem i fosą oraz prostokątnego przedzamcza. Bok zachodni i południowy tego pięciokąta tworzą dwa budynki (skrzydła) złączone pod kątem prostym, pozostałe boki stanowią mury obronne. W środku obwodu obszerny dziedziniec. Linię obwodu między bramą do przedzamcza i skrzyłem zachodnim tworzył pierwotnie budynek kaplicy zamkowej (w skrzydle północnym), rozebranej po połowie XIX w. Być może w kaplicy przechowywano relikwie św. Witalisa i św. Pankracego, które to komtur tutejszy Burchardt von Aschburg dokumentem z lutego 1368 r. przekazał do kościoła parafialnego w Hitzkirch w Alzacji.
Skrzydło północne (o wymiarach 11 x 22 m) powstało najpewniej w pierwszej fazie budowy zamku. 

 

Niestety, m.in. ze względu na kolejne przebudowy nie możemy w pełni określić średniowiecznego układu pomieszczeń zamkowych poszczególnych skrzydeł.

Głównym domem zakonnym na zamku było skrzydło zachodnie o wymiarach 12 x 46 m. Jego najniższą część stanowiły piwnice, których komory posiadały osobne wejścia z dziedzińca. W przyziemiu znadowały się pomieszczenia gospodarcze, a w południowej części - najpewniej kuchnia. Refektarz o wymiarach 7,6 x 14,2 m zlokalizowany był prawdopodobnie na piętrze północnej części tego skrzydła. Z niego przez wąskie pomieszczenie (być może kapitularz) - charakterystyczne dla układu wielu zamków komturskich - prowadziło przejście do kaplicy zamkowej w północnym skrzydle. W południowej części skrzydła zachodniego znajdowało się kolejne pomieszczenie reprezentacyjne o nieznanym przeznaczeniu, wielkości 7,6 x 13,2 m, prawdopodobnie trójprzęsłowe.

 

Zamek w I. poł. XIV w., rys. Bogusz Wasik

 

Skrzydło południowe o wymiarach 50 x 9 m, również było później przebudowane. Być może tutaj na piętrze zlokalizowane były izby mieszkalne i dormitorium konwentu oraz na parterze piekarnia lub browar, na co wskazywałyby dwa kanały odprowadzające nieczystości do fosy. Skrzydło to zapewne nie było podpiwczone, w przeciwieństwie do pozostałych skrzydeł. 

 

Nie jest precyzyjnie znane położenie gdaniska. Być może znajdowało się w części południowej skrzydła zachodniego (na co wskazywałaby obecność arkady przy elewacji zachodniej) lub po stronie wschodniej zamku głównego - w ścianie szczytowej skrzydła południowego. Ganek prowadzący do latryny musiał mieć lekką, drewnianą konstrukcję, za czym przemawiałby brak wsporników oraz nieduża grubość muru parchamu.

Z okresu pierwszej fazy budowy zamku wysokiego pochodzi najpewniej kamienny obwód jego murów. Nadbudowana w wątku wendyjskim wyższa partia murów pochodzi prawdopodobnie z następnej fazy rozbudowy w 1305 r.

 

W murze obwodowym zamku wysokiego brama prowadząca z przedzamcza, w której terakotowy figuralny relief z 2. poł. XIII w. Jest to wybitne dzieło plastyki ceramicznej w Europie przełomu XIII i XIV w. Dzieło to jest najstarszą zachowaną płaskorzeźbą na terenie Prus Królewskich. Jej treść - nie rozszyfrowana pewnie - jest interpretowana jako scena wjazdu Chrystusa do Jerozolimy lub postać wielkiego mistrza krzyżackiego w towarzystwie rycerzy.
W środkowym polu jest rycerz konny z tarczą odobioną godłem wielkiego mistrza; po prawej: rycerz klęczący trzymający tarczę i miecz, po lewej: rycerz stojący trzymający tarczę i lancę.

Nie można wykluczyć, że przedstawienie to ma związek z misyjną, chrystianizacyjną obecnością krzyżaków w Ziemi Chełmińskiej, czy w Prusach w ogóle - dotąd nie zinterpretowano jednoznacznie zarówno sceny, jak i inskrypcji, która została umieszczona na łuku ostrym powyżej.

 

Przedzamcze jest na rzucie nieregularnego trapezu, otoczone murami i oddzielone od zamku wysokiego oraz otaczającego go terenu suchą fosą, a jedynie część zachodnia ze względu na warunki terenowe nie posiada fosy.
Unikatowym elementem bierzgłowskiego zamku jest dodatkowe obwarowanie z fosą, której zewnętrzny obwód został wyposażony w mur wystający wysoko ponad poziom terenu - taki sposób obwarowania nie został przez krzyżaków już nigdy później powtórzony w innym zamku.
Pierwotne zabudowania gospodarcze ciągnęły się wzdłuż murów dziedzińca, tworząc obwód warowny, wzmocniony występującą przed lico muru obronnego wieżą bramną we wschodniej części.
 
W czasie badań archeologicznych w 2017 r. odkryto tu pozostałości grodu z czasów kultury łużyckiej (1400 - 300 lat p.n.e.). Zobacz tutaj.

 

W skrzydle zachodnim zamku wysokiego od czasu przebudowy w 1911 r. mieści się dziś kaplica w miejscu dawnego kapitularza zakonnego. Oryginalne są okna gotyckie od zachodu, zrekonstruowane skrzepienie krzyżowo-żebrowe.

 

We współczesnym ołtarzu projektu Wojciecha Durka (1888-1951) dominuje postać Matki Bożej wśród aniołów, trzymająca Dzieciątko Jezus. Poniżej cokół z płaskorzeźbionymi scenami: pośrodku św. Jerzego - patrona diecezji chełmińskiej oraz na ściankach bocznych cokołu postaci św. Stanisława i św. Wojciecha - patronów Polski.
Wokół tabernakulum cztery postaci symbolizujące cztery stany: 1) duchowieństwo, 2) rycerstwo (szlachtę), 3) mieszczaństwo, 4 ) chłopstwo.