Winnica
Widok na Winnicę od zachodu - z góry św. Jakuba. Na horyzoncie góra Buchta a za nią wysoka zabudowa osiedla Na Skarpie
Winnica to stara, sięgająca średniowiecza część Torunia. Zlokalizowana ok. 2,5 km na wschód od Rynku Staromiejskiego, położona jest malowniczo pod krawędzią wyższej terasy wiślanej (która u zachodnich krańców Winnicy zwana jest Górą św. Jakuba, a u wschodnich górą Buchta), wzdłuż niższej - zalewowej terasy Wisły.Położona na zboczu wyższych teras nadwiślańskich jest urokliwą częścią Torunia przywołującą dawny, sięgający średniowiecza klimat osady związanej z uprawą winorośli i później związanej z rybołówstwem i flisactwem (zobacz: Flisacy w dawnym Toruniu). Zachowana stara zabudowa przydaje sielskiego i podmiejskiego nastroju w środku miasta. Uroku dopełniają wspaniałe nadwiślańskie krajobrazy.
W średniowieczu (już od XIII w.) na stokach skarpy wiślanej, o południowej wystawie, uprawiano winorośl. Produkcji jej oraz następnie win, sprzyjały dobre właściwości klimatu i gleby. Wyrabiano wina białe i słodkie. Zobacz więcej: Uprawa winorośli w dawnym Toruniu.
Wokół powstało gęsto zaludnione przedmieście, którego nazwa wiąże się i do dziś przypomina o owych winnicach. Poza produkcją winnej latorośli, ludność tutejsza zajmowała się także rzemiosłem szewskim.
Wokół powstało gęsto zaludnione przedmieście, którego nazwa wiąże się i do dziś przypomina o owych winnicach. Poza produkcją winnej latorośli, ludność tutejsza zajmowała się także rzemiosłem szewskim.
Dziś południowe stoki góry Winnicy w znacznej mierze porastają dzikie drzewa i krzewy. Teren ten jest niezagospodarowany i zapomniany przez władze miasta. Fot. z września 2017 r.
Poza tym miejscem w średniowieczu winnice uprawiane były też m.in. w okolicach dzisiejszej Doliny Marzeń, na Mokrem, Przedmieściu św. Katarzyny czy na Kaszczorku.
Uprawianiu winnej latorośli sprzyjały okresowo lepsze w średniowieczu warunki klimatyczne. Na podstawie przekazów z kronik wydzielono tzw. wczesnośredniowieczne ocieplenie przypadające na VIII-XIV w. z optimum w latach 1340-1380.
Wyróżniano wtedy i później tzw. Stare Winnice położone na Górze Winnicy (Weinberg).
Fot. po lewej (sprzed 1939 r.): nowowybudowana ul. Traugutta przecina Górę św. Jakuba. Fot po prawej: to samo miejsce w 2017 r.
Pozostałości tej góry nad Wisłą są widoczne do dziś na wschód od dworca kolejowego Toruń Miasto, chociaż została ona w latach 30. XX w. w dużej części zniwelowana, przekształcona i przecięta budową ul. Traugutta (fotografia czarno-biała sprzed 1939 r. powyżej, wykonana z zachodniej części góry, przedstawiająca uformowaną w kopec wschodnią częścią góry).
Pierwotnie było to znaczne wzniesienie ciągnące się na długości ponad 1 km od okolic dzisiejszego wspomnianego dworca po młyn w Trzeposzu.
Góra ta od strony południowej opadała dość stromo w kierunku Wisły, tworząc naturalną skarpę, mającą doskonałe warunki do uprawy winorośli - była dobrze nasłoneczniona i osłonięta od północnych chłodnych wiatrów.
Z zachowanego dokumentu archiwalnego z 1385 r. (ugoda zatwierdzona przez wlk. mistrza krzyżackiego Konrada Zöllner von Rotenstein) wynika, że wtedy Góra Winnica - z wyjątkiem jej owego południowego stoku nadwiślańskiego - była własnością biskupstwa włocławskiego; nazywana była też Górą Biskupią ("mons episcopi"), później Górą św. Jakuba (>>>).
Posiadłości biskupstwa włocławskiego w tych okolicach datują się od 1185 r. kiedy to książę mazowiecki Leszek darował biskupstwu ziemie na północnych brzegach Drwęcy i Wisły na wschód od późniejszego Torunia, lecz bez wąskiego a długiego na ok. 2 km pasa ziemi (tj. niższych teraz zalewowych Wisły) między Trzeposzem a grodem Postolskiem zlokalizowanym na wzniesieniu, na którym od poł. XIII w. stoi toruński zamek krzyżacki. Po powstaniu Torunia ten nadwiślański pas wszedł w skład posiadłości ziemskich (patrymonium) Torunia.
W lutym 1629 r. pod miasto podeszły wojska szwedzkie generała Wrangla. Mieszczanie toruńscy, przygotowując się do oblężenia, spalili winnice, które nigdy już po tym się nie odrodziły.
W czasach nowożytnych, kiedy uprawa winorośli i produkcja win zanikała i następnie po ostatecznym jej zaniechaniu, Winnica stała się ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym; np. w 1739 r. działało tu 20 gospodarstw bez służby i pracowników najemnych, a w 1769 r. już 48 takich gospodarstw. W tym samym stuleciu Winnica była też niemałym miejscem partactwa - pracowało tu 19 krawców, tkaczy i kuśnierzy. Często określana była wtedy jako Trzeposz (Treposch).
Stała się też zamieszkana przez ludzi Wisły: rybaków, szkutników, flisaków, piaskarzy. Wielu z nich mieszkało w chatach zbudowanych z drewna pochodzącego z rozebranych barek.
W latach 80. XX w. planowano utworzyć na Winnicy skansen rybacki w oparciu o istniejące tu zabudowania rybaków wiślanych. Projektu nie zrealizowano, a część obiektów znajduje się w powstałym parku etnograficznym na Kaszczorku.
Widok znad Wisły na rybacką zabudowę Winnicy, m.in. łodzie i tyczki do suszenia sieci, w głębi nad wodą młyn Trzeposz. Fot. z lat 60. XX w.
Winnica odegrała swoją rolę historyczną w czasie konfederacji barskiej - w nocy z 10 na 11 lipca 1769 r. konfederaci, zamierzając zaatakować i zdobyć Toruń, wkroczyli na Winnicę, zagarnęli rozlokowany tu przejściowo niewielki oddział gwardii koronnej, który prawie w całości przeszedł na ich stronę, i zaatakowali Bramę św. Jakuba. Stacjonujące wtedy w Toruniu wojska rosyjskie odparły ten atak, a konfederaci wycofali się do pobliskich wsi toruńskich na obszarze jego terytorium, dewastując je i żądając od Rady miejskiej toruńskiej opłacenia kontrybucji. Wobec tego władze Torunia zdecydowały 13 lipca o zorganizowaniu przeciw konfederatom zbrojnego wypadu z użyciem wojska toruńskiego oraz żołnierzy rosyjskich. Doszło do bitwy pod Bierzgłowem, co spowodowało rozproszenie sił konfederackich.
Dawna Winnica uległa zagładzie w czasie budowy twierdzy w XIX w. (patrz: Twierdza Toruń).
W okolicach Winnicy, tuż nad Wisłą, znajdował się najstarszy młyn toruński - Trzeposz i niewielkie osiedle sięgające 2. poł. XII w.
Uprawa winorośli w dawnym Toruniu
Rozwój uprawy winorośli w okolicach Torunia wiąże się najpewniej z zakładaniem winnic w XIII w. najpierw przez zakony, biskupów, później Krzyżaków. Najstarsze toruńskie winnice znajdowały się na nasłonecznionej oraz wolnej od zimnych wiatrów północnych i wschodnich, skarpie nadwislańskiej pomiędzy Trzeposzem a Nowym Miastem Toruniem. Obszar ten charakteryzował się też specyficznym mikroklimatem – wilgotnym i ciepłym.
► Czytaj dalej >>>
Mapa: Interesujące miejsca na Winnicy
Interesujące miejsca na Winnicy
Góra św. Jakuba
Góra św. Jakuba wcześniej (w XIII-XIV w.) nazywana była Górą Biskupią (mons episcopi) lub Górą Winnica. Jest to naturalne wzniesienie - wyższa terasa wiślana, która obecnie jest zniwelowana i przecięta równoleżnikowo ul. Traugutta wybudowaną przed II wojną światową. Pierwotnie było to spore wzniesienie ciągnące się wzdłuż Wisły na długości ok. 1 km od okolic dzisiejszego dworca Toruń Miasto po Trzeposz. Terasa ta w kierunku południowo-wschodnim opada dość stromo w kierunku Wisły, tworząc naturalną skarpę o idealnych warunkach do uprawy winorośli. Tutaj właśnie znajdował się najstarszy i największy zespół winnic toruńskich, sięgających XII w. >>>
Ścieżka Szkolna
Uliczka malowniczo położona na stromej skarpie nadwiślańskiej, łączy ul. Winnicę z ul. Lubicką na Jakubskim Przedmieściu. Zachowała swój historyczny charakter i zabytkową zabudowę, a górna jej część otwiera szeroki widok na płynącą niżej Wisłę. Najciekawszy odcinek uliczki, stanowiący liczne stopnie, służy wyłącznie pieszym >>>
Trzeposz
Trzeposz to jeden z młynów działających w dawnym Toruniu. Położony bezpośrednio nad wodami Wisły, pod zboczem wyższej terasy wiślanej, z której wypływał strumień napędzający koła młyńskie; znajduje się ok. 2,5 km na wschód od Rynku Staromiejskiego, w malowniczej nadwiślańskiej dzielnicy Torunia - Winnicy (ul. Winnica 44) - chociaż wcześniej, nawet w okresie międzywojennym okolicę tę również nazywano Trzeposzem. Dziś to miejsce nieco zapomniane, tajemnicze, posiadające długą historię >>>
Góra Buchta i Fort I Twierdzy Toruń
O ile najstarsza, zachodnia część Winnicy leży w okolicy Góry św. Jakuba, to wschodnia - mniej zabudowana jej część sięga po Górę Buchta, tj. prawie 3 km dalej. Góra Buchta to najwyższa terasa nadwiślańska, która powoduje, że u jej podnoża Wisła tworzy rozległy zakręt swojego koryta, zmieniając kierunek nurtu z północnego na zachodni >>>
Zabytkowa zabudowa
Dziś najstarsza zabudowa Winnicy sięga 2. poł. XIX w. Zlokalizowana jest w jej zachodniej części. Są to przede wszystkim domy drewniane i z pruskiego muru, w tym dawne zabudowania tutejszych rybaków - te umieszczone też nieco w oddaleniu od ulicy, bliżej Wisły. Nie pozostało ich wiele, niektóre są zaniedbane, a ich dni zdają się być policzone, jednak wszystkie nadają temu miejscu szczególny klimat i są wspomnieniem dawnych zajęć ludności. Niektóre z kolei zostały przeniesione do Parku Etnograficznego w Toruniu-Kaszczorku.
Spacer Winnicą rzeczywiście daje wrażenie spokojnej i klimatycznej osady. Warto też zajrzeć w jedną z odbiegających prostopadle w kierunku Wisły ścieżek, aby dać się wciągnąć czarowi wspomnień dawnych winnic i zajęć wodniackich.
Opracowanie: Arkadiusz Skonieczny, data publikacji: 10-01-2016
