UNESCO: Światowe dziedzictwo Torunia

Wpis na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO wyróżnia obiekty, które stanowią wspólne dobro ludzkości i posiadają „najwyższą powszechną wartość”. Dodatkowo muszą one spełniać przynajmniej jeden z dziesięciu kryteriów, np. reprezentują „arcydzieło ludzkiego geniuszu twórczego” lub przedstawiają „ważną wymianę ludzkich wartości na przestrzeni dziejów”. Poprzeczka została ustawiona bardzo wysoko, a Toruń spełnia aż dwa kryteria: 1) "obiekty wpłynęły na dalszy rozwój architektury",
2) "obiekty stanowią wybitne dzieło ilustrujące okres historyczny".

6. grudnia 1997 roku na specjalnej sesji UNESCO w Neapolu na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO został wpisany obszar historycznego centrum Torunia - średniowieczny zespół miejski, składający się z trzech jednostek:
• Starego Miasta >>>
• Nowego Miasta >>>
• Zamku Krzyżackiego >>>

Obszar ten jest wyjątkową w skali świata skarbnicą dzieł sztuki, pamiątek historycznych i zabytków, które reprezentują niemal wszystkie style architektoniczne – od średniowiecza po czasy współczesne.

Wyjątkowość podkreśla fakt, że w skład tego obszaru wchodzą dwa niegdyś odrębne miasta, rozdzielone obecnie ulicą Podmurną, w centrach których położone są dwa rynki: Staromiejski i Nowomiejski. Oba miasta od strony Wisły oddzielał też teren zamku krzyżackiego, a szerokie prostopadłe do Wisły ulice Starego Miasta Torunia to charakterystyczna cecha nadrzecznych miast portowych. Takie też było Stare Miasto, a dzięki kontaktom handlowym i kulturalnym w ramach Hanzy stało się jednym z niewielu największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów okresu przedrozbiorowego oraz ukształtowało swoje dziedzictwo, będące częścią kręgu kulturowego miast pobrzeża Morza Północnego i Bałtyku w okresie średniowiecza i nowożytności.

Zbudowany na planie podkowy zamek krzyżacki ucierpiał w czasie rozpoczętego w Toruniu powstania antykrzyżackiego w 1454 r. (zobacz: Toruń buntuje się przeciwko Krzyżakom). Choć obiekt przetrwał do czasów obecnych, to jest w formie trwałej ruiny, stanowi znakomite materialne świadectwo potęgi Zakonu Krzyżackiego.

Lokowane w 1233 r. Stare Miasto stało się hanzeatyckim ośrodkiem handlowym i artystycznym, natomiast powstałe w 1264 r. Nowe Miasto ukształtowało się jako ośrodek rzemiosła i rękodzielnictwa. To nie jedyne różnice, bo do tych zalicza się też układ urbanistyczny: główne ulice portowego Starego Miasta są prostopadłe do Wisły i skierowane do portu, natomiast ulice Nowego Miasta, pozbawionego dostępu do Wisły, reprezentują układ szachownicowy.

Z odmiennych funkcji obu miast wynikała wprost ich siła i znaczenie polityczne i ekonomiczne. O ile rzemieślicze Nowe MIasto było zdecydowanie mniej zamożne od handlowego Starego Miasta, o tyle było bardziej zależne od władzy zwierzchniej - Krzyżaków; bogate Stare Miasto zdołało stać się bardziej niezależne, a ostatecznie zdecydowało się na zrzeczenie się posłuszeństwa Krzyżakom i zwrócenie ku królom polskim. To doprowadziło do przełomowego w historii wydarzenia - wybuchu 13-letniej wojny polsko-krzyżackiej.

W obu ośrodkach powstała wysokiej klasy architektura, spośród której wiele zachowało się do dziś, a na szczególną uwagę zasługują kościoły, ratusz oraz ceglane kamienice o zróżnicowanych bryłach i fasadach. Analogicznie do innych kamienic w strefie hanzeatyckiej, również toruńskie łączyły funkcje mieszkalne i handlowe, a część ich pomieszczeń wykorzystywana była jako magazyny. Interesujące są ceglane spichlerze, które mogły mieć nawet po pięć pięter.

Wartością Torunia jest niezwykły autentyzm średniowiecznego układu urbanistycznego. W dużym stopniu zachowała się zabytkowa substancja m.in. kościołów, murów miejskich i murów ogrodzeniowych wyznaczających granice działek budowlanych. Wiele kamienic posiada oryginalne elewacje, ściany działowe, stropy ze sztukateriami, sklepione podpiwniczenia i dekoracje malarskie. Warto podkreślić, że komponenty pochodzące z późniejszych epok nie zacierają średniowiecznego obrazu miasta, stanowią natomiast czytelne, a jednocześnie harmonijne nawarstwienia ilustrujące kolejne etapy jego rozwoju.

Dzisiejszy Toruń zachowuje liczne i cenne świadectwa historycznych epok w postaci dziedzictwa architektonicznego i urbanistycznego. Toruń to obok Krakowa jeden z bardziej wartościowych i autentycznych zespołów miejskich Polski. Budzi uznanie nie tylko dzięki urodzie tworzącej piękno, ale i dzięki złożonemu charakterowi zabytkowej spuścizny. Oprócz podsatwowego dla Torunia dziedzictwa gotyckiego, jego charakter tworzą też dzieła sztuki i architektury manierystycznej, barokowej i epok późniejszych.

Obszar UNESCO to także miejsce, w którym koncentruje się codzienne życie współczesnego Torunia, nie brakuje też dobrych restauracji, kawiarni, klubów mniej lub bardziej studenckich.

Prestiżowa Lista Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO jest spisem unikatowych, bezcennych dla ludzkości obiektów świata, świadczących o cywilizacyjnym dorobku człowieka, jak i będących naturalnym, zachowanym wytworem sił przyrody, podlegających szczególnej ochronie.
Lista została ustanowiona Konwencją dotyczącą ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO, przyjętą w Paryżu w 1972 roku. Do dziś została ratyfikowana przez 177 państwa świata.

Pierwszego spisu obiektów światowego dziedzictwa dokonano w 1978 roku. Ta pierwsza Lista zawierała wówczas 12 obiektów, do których należała m.in. dzielnica staromiejska w Krakowie oraz kopalnia soli w Wieliczce. Lista jest cały czas rozszerzana o nowe miejsca. W momencie wpisania Torunia na Liście znajdowało się 469 obiektów z całego świata. W 20 lat później było ich już ponad 1050, w tym 14 zlokalizowanych w Polsce.
Lista tworzona jest przez ONZ ds. Oświaty, Nauki i Kultury. Ta wyspecjalizowana struktura ONZ prowadzi wszechstronną działalność w celu wspierania i rozwoju oświaty, nauki i kultury na świecie.

Konwencja paryska z 1972 roku wyznaczyła kryteria, na podstawie których możliwe jest określenie uniwersalnych wartości proponowanych zabytków, a w konsekwencji ich zaliczenie do Światowego Dziedzictwa. Wobec obiektów kulturowych stosuje się sześć kryteriów.
W przypadku Torunia i Warszawy najważniejszymi kryteriami były:

► II obiekty wpłynęły na dalszy rozwój architektury:

Toruń wyznaczył standard rozwoju miast w regionie w czasie urbanizacji Europy Wschodniej w XIII i XIV wieku. Toruń stanowi wyjątkowo dobrze zachowany i kompletny przykład średniowiecznego środkowoeuropejskiego centrum handlu i administracji. Rozkład przestrzenny miasta przetrwał w stanie nienaruszonym. W obrębie miasta wiernie zachowano również liczne budynki o znacznej wartości. W tamtym czasie miasto pełne było różnego rodzaju architektonicznych dzieł sztuki, które wywarły wielki wpływ na całe państwo krzyżackie i kraje sąsiednie.

► IV obiekty stanowią wybitne dzieło ilustrujące okres historyczny:

Toruń w znacznym stopniu zachował oryginalny rozkład ulic wraz ze znakomitymi wczesnymi budowlami i daje wyjątkowo pełny obraz średniowiecznego stylu życia. Unikalny układ przestrzenny Torunia przetrwał w stanie niemal nienaruszonym i stanowi cenny materiał źródłowy dla badań nad historią rozwoju miast w średniowiecznej Europie. Wiele budynków reprezentuje najwyższy poziom osiągnięć średniowiecznej architektury sakralnej, wojskowej i cywilnej.

W przypadku np. Krakowa, kopalni soli w Wieliczce i Zamościa najważniejszym kryterium było:
- obiekty stanowią wybitne dzieło ilustrujące okres historyczny.
W przypadku Malborka najważniejszymi kryteriami były:
- obiekt wpłynął na dalszy rozwój architektury,
- obiekt jest unikatowym świadectwem kultury,
- obiekt stanowi wybitne dzieło ilustrujące okres historyczny.

Dlaczego Toruń wpisano na Listę UNESCO?

Toruń jako dobro kultury odpowiada w pełni definicji sformułowanej w artykule I Konwencji:
► toruński średniowieczny zespół miejski łączy w sobie cechy nadrzecznego miasta portowego (o toruńskim porcie wiślanym tutaj), miasta podwójnego (Stare Miasto i Nowe Miasto) z cechami miasta sprzężonego z zamkiem. Zachowany w stanie zbliżonym do pierwotnego unikatowy układ przestrzenny to cenne źródło materialne do dziejów rozwoju miast w średniowiecznej Europie,
► w Toruniu, niezależnie od wysokiego stopnia samodzielności, widoczne są wpływy przodujących ośrodków średniowiecznej sztuki europejskiej z Brugią, Gandawą i Lubeką na czele. Fakt ten uznaje się za świadectwo istnienia europejskiej wspólnoty miast hanzeatyckich,
► w Toruniu powstało i przetrwało do dziś wiele średniowiecznych budowli. Wszystkie reprezentują najlepsze osiągnięcia gotyckiej architektury ceglanej w Europie (o architekturze Torunia tutaj),
► zachowane w Toruniu średniowieczne domy mieszkalne stanowią największy i najlepiej zachowany zespół gotyckiej architektury mieszkalnej w Europie północnej (więcej tutaj),
► Ratusz Staromiejski łączy w sobie nigdzie indziej nie spotykane funkcje sądowe, administracyjne i handlowe,
► Toruń był w średniowieczu związany z wieloma wydarzeniami o ogromnej wadze i znaczeniu historycznym (patrz: Historia Torunia). Odegrał ważną rolę w chrystianizacji i kolonizacji Prus, był głównym pośrednikiem w hanzeatyckim handlu z Europą wschodnią, był też w tej części Europy najważniejszym ośrodkiem kształtowania się poczucia tożsamości stanowej mieszczaństwa oraz miejscem podpisania Traktatu Toruńskiego w 1466 roku (patrz: drugi pokój toruński).

Komitet przyznający Toruniowi certyfikat wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO podjął swoją decyzję m.in. na podstawie naukowego opracowania, którego koncepcję i redakcję przygotował w 1996 roku prof. Marian Arszyński, kierownictwo i organizację nad całością prac sprawował prof. Jan Tajchman, a konsultacji w zakresie problematyki konserwatorskiej udzielił ówczesny Miejski Konserwator Zabytków, Zbigniew Nawrocki.
Opinie o materiale oraz uwagi o stanie miasta przedstawiono w raporcie Jonasa Glemzy, profesora wileńskiego i eksperta Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków. Raport podkreślał oryginalne, średniowieczne rozplanowanie urbanistyczne zespołu staromiejskiego, oryginalne, wartościowe zabytki gotyckie, renesansowe i barokowe, średniowieczny system obronny, członkostwo w związku Hanzy oraz miejsce urodzenia Mikołaja Kopernika.

Tymczasem historia działań zmierzających do wpisania miasta na tę prestiżową listę sięga 1986 roku. Wtedy to mocą uchwały Miejskiej Rady Narodowej powstał Obywatelski Komitet Odnowy Zabytków Torunia, a przy okazji jego powołania złożono wniosek o wszczęcie postępowania, które doprowadziłoby do wpisu Torunia na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Celem Komitetu był też lobbing interesów Torunia we władzach centralnych (m.in. włączono Toruń do listy 8 miast, które w pierwszej kolejności miały dostać materiały centralnie dotowane na rewaloryzację zabytków). Komitet nawiązał też kontakt z władzami Krakowa, by skorzystać z tamtejszych rozwiązań i wzorców. Jednak na X Zjeździe PZPR w 1986 roku nie udało się zatwierdzić artykułu o ogólnonarodowej konieczności ratowania zabytków toruńskich; w konsekwencji programem takim objęto jedynie zabytki Krakowa.
W wyniku działalności Obywatelskiego Komitetu Odnowy Zabytków Torunia zdołano zrealizować kilka prac konserwacji zabytków.
W 1989 roku Komitet został zlikwidowany, a powstała działająca do dziś Fundacja Odnowy Zabytków Torunia.

Pomnik Historii

Średniowieczna część Torunia (średniowieczny zespół miejski) została również wyróżniona inną prestiżową marką i uznana za Pomnik Historii w 1994 r. jako jeden z najwartościowszych w Polsce kompleksów architektoniczno-urbanistycznych i jako jedno z pierwszych miast na Pomorzu.

Pomniki historii, oprócz znaczenia dla dziedzictwa kulturalnego, wyróżniają się m.in. znaczeniem ponadregionalnym, dużymi wartościami historycznymi, naukowymi i artystycznymi, są utrwalone w świadomości społecznej i stanowią źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń.

Toruń założony został w 1231 r. przez zakon krzyżacki jako punkt wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenia państwa krzyżackiego. Położony na skrzyżowaniu szlaków handlowych między zachodnią i wschodnią Europą, szybko rozwinął się pod względem gospodarczym, odgrywając ważną rolę w związku hanzeatyckim.
Wyjątkowo dobrze zachowana osnowa lokacyjna obu miast toruńskich: Starego Miasta i Nowego Miasta, z regularnym, szachownicowym rozplanowaniem ulic i placów, jest doskonałym przykładem urbanistyki średniowiecznej właściwej dla miast zakładanych na prawie chełmińskim. Utrzymany bez zmian pierwotny podział na kwartały i bloki zabudowy w połączeniu z monumentalnymi bryłami gotyckich kościołów, okazałym ratuszem staromiejskim, ceglanymi spichrzami, systemem murów miejskich z basztami, bramami oraz licznymi kamienicami patrycjuszowskimi i mieszczańskimi, z często oryginalnymi średniowiecznymi i nowożytnymi stropami belkowymi we wnętrzach zdobionymi polichromią, czynią z historycznego centrum Torunia jeden z najbardziej autentycznych i integralnych zespołów architektoniczno-urbanistycznych o średniowiecznym rodowodzie i o wyjątkowych walorach artystycznych.

Toruń jest jednym z najstarszych miast Polski o dużym historycznym znaczeniu, miastem niegdyś krzyżackim, hanzeatyckim i królewskim. Silna gospodarcza pozycja Torunia w hanzeatyckiej średniowiecznej Europie wpłynęła później na jego unikatowość, przejawiającą się w gwarantowanych przez króla wolnościach obywatelskich, uprawnieniach polityczno-ustrojowych i nieczęstej tolerancji wyznaniowej, a także ogólnej zamożności mieszkańców (więcej o tym: Respublica Thorunensia).
Wartość kulturowa miejsca w wymiarze niematerialnym zasadza się na jego związkach z postacią wielkiego astronoma Mikołaja Kopernika.

Dziś oprócz Torunia w województwie kujawsko-pomorskim na tę prestiżową listę wpisanych jest również pięć innych miejsc:

Biskupin: Rezerwat archeologiczny (wpis 1994 r.), 85 km na zach. od Torunia >>>
Ciechocinek: Zespół tężni i warzelni soli wraz z parkami Tężniowym i Zdrojowym (wpis w 2017 r.), 25 km na płd. od Torunia >>>
Chełmno: Stare Miasto (wpis 2005 r.), 45 km na płn. od Torunia >>>
Grudziądz: Zespół zabytkowych spichlerzy wraz z panoramą od strony Wisły (wpis 2017 r.), 65 km na płn. od Torunia >>>
Lubostroń: Zespół pałacowo-parkowy (wpis 2023 r.), 61 km na zach. od Torunia >>>
Strzelno: Zespół dawnego klasztoru norbertanek (wpis 2018 r.), 57 km na płd.-zach. od Torunia >>>
Włocławek: Katedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, 58 km na płd. od Torunia >>>

Status Pomnika Historii to jedna z form ochrony prawnej i wyróżnienia przyznawanego zabytkom w Polsce. Nadawany jest w drodze rozporządzenia przez Prezydenta RP. Przyznawany jest zabytkom, obiektom i miejscom szczególnie ważnym ze względów historycznych, kulturowych i naukowych. Celem istnienia listy jest wyłonienie miejsc najbardziej wartościowych. Istnienie listy Pomników Historii ma znaczenie prestiżowe i nobilitujące wpisane na nią obiekty.

Data pierwszej publikacji: 21-07-2012

Powrót do:

Zobacz też:

Toruń nie dba o dziedzictwo

poprzedni

następny