Najstarsze w Polsce organy

 

Manierystyczny prospekt organowy z lat 1601-1607 w kościele Mariackim na Starym Mieście w Toruniu jest wybitnym dziełem rzeźbiarskim o wysokich walorach artystycznych, reprezentującym charakterystyczny dla Torunia styl sztuki północnoeuropejskiej. Jednocześnie to najstarsze takie dzieło w Polsce.

Organy powstały w okresie użytkowania kościoła Mariackiego przez protestantów. Kościół Mariacki był wtedy głównym kościołem Torunia, jednym z najważniejszych protestanckich kościołów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
 
Organy składają się z dwóch części: umieszczonej w głębi empory szafy głównej z końca XVI w. oraz najbardziej eksponowanego pozytywu przedniego z lat 1601-1607. Składa się on z trzech wielobocznych wież poprzedzielonych płaszczyznami piszczałkowymi. Całość pokryta jest bogatą i różnorodną dekoracją snycerską o motywach figuralnych, roślinnych i geometrycznych. Pojawiają się postaci ludzkie, maski, maszkarony, głowy ludzkie, fantastyczne i zwierzęce, kariatydy, konsole hermowe, winorośl, liście, kwiaty, szyszki, rogi obfitości oraz charakterystyczny dla manieryzmu północnoeuropejskiego ornament okuciowy.
Jednak najważniejsze znaczenie ma program ikonograficzny prospektu pozytywu wyrażony za pomocą owych ornamentów i alegorii. Reprezentuje on Tryumf Kościoła w wersji protestanckiej oraz uszlachetniającą rolę muzyki. Oparty jest na symbolice średniowiecznej charakterystycznej dla kręgu kultury północnoeuropejskiej oraz na symbolice renesansowej o motywach mitologicznych i marynistycznych.
Treści ideowe dekoracji były dobrze zrozumiałe dla humanistycznego środowiska ówczesnego Torunia, siedziby szeroko znanej uczelni półwyższej - Gimnazjum Akademickiego.
 
Ponadto w dolnej części zawiera liczne alegorie odnoszące się do historii i statusu Torunia w okresie przedrozbiorowym: jego kontaktów i związków z miastami portowymi północnej Europy oraz podstawowym znaczeniem Wisły w życiu gospodarczym i ekonomicznym Torunia (zobacz: Toruń nad Wisłą). W związku z tym po bokach wieżyczki środkowej umieszczono kartusze z herbami Prus Królewskich i miasta Torunia, którym towarzyszy zespół 8 płaskorzeźbionych figur: na osiach zewnętrznych: św. Krzysztof - po lewej (patron żeglarzy i podróżników) oraz po prawej: Merkury (bóg handlu, kupców i podróżników), na osiach środkowych: św. Zygmunt (patron króla Polski Zygmunta III Wazy, za panowania którego organy te powstały), Neptun (bóg

 żywiołu morskiego i opiekun żeglarzy), św. Jan Chrzciciel (patron Torunia), Wenus Marina (symbol życia wiecznego i odrodzenia) oraz na ścianach bocznych cokołu: dwóch strażników w strojach antycznych (o ideałach antycznego Rzymu w Toruniu patrz tutaj).
Na zakończeniach wieżyczek u dołu zwisają 3 ażurowe wisiory z fantastycznymi głowami, pękami owoców i szyszkami, z których w środkowym wyobrażono głowę w koronie utożsamianą z królem Zygmuntem III Wazą.

Cała kompozycja tematyczna prospektu odpowiada podziałowi muzyki na na trzy grupy: negatywnej muzyki zmysłów, uszlachetniającej muzyki instrumentalnej i niebiańskiej muzyki sfer.
Powyżej partii odnoszącej się do historii i statusu Torunia, umieszczono przedstawienia związane z negatywną muzyką zmysłów, wyrażające przestrogę dla wiernych. Są wśród nich maski satyrów, szatanów, głowy negatywnych typów ludzkich (np. wiedźmy, poganina), łby zwierzęce symbolizujące poszczególne grzechy (np. świni, lwa, barana, kozła, kota, sowy) oraz maski ujarzmionych lwów wyobrażające pokonanego szatana.
W części środkowej prospektu znajduje się tematyka związana z uszlachetniającą rolą muzyki. Kolumny posiadają więc kapitele korynckie symbolizujące czystość duszy (w przeciwieństwie do kolumn doryckich w dolnej części, symbolizujących męstwo i cnoty rycerskie), u dołu na trzonach kolumn znalazły się hermy nagich grzeszników męskie i kobiece (m.in. z małpą jako symbolem grzechu lubieżności) oraz kartusze rolwerkowo-okuciowe z uskrzydlonymi główkami satyrycznych puttów. Przy wieżyczce środkowej na kolumnach para pilastrów hermowych jońskich z maskami lwów, symbolizująca pokutujących grzeszników i pokonanego szatana.
W części zwieńczenia prospektu pokazano wyłącznie przedstawienia związane z niebiańską muzyką sfer. Na gzymsach wieńczących wieżyczek (u podstawy latarni), na szczycikach rolwerkowo-okuciowych wyobrażono na przemian głowy zbawionych (męskie i kobiece) lub pęki owoców i jarzyn, oznaczające plony życia ludzkiego. Gzymsy wieńczące latarnie wsparto na konsolach w formie analogicznych głów. Ponadto na latarniach i gzymsach wieżyczek ustawione został koncertujące figury: Dawida pośrodku i 8 aniołów po bokach; pierwotnie wyposażone były one w poruszane mechanicznie części, głównie ręce z instrumentami muzycznymi.
 
W 1925 r. w tym zabytkowym prospekcie zbudowano nowy instrument o trakturze pneumatycznej. W 1976 r. z kolei wymieniono trakturę na elektropneumatyczną i zainstalowano nowy stół gry.