Zamek krzyżacki przed 1454 r.

 

Toruński zamek komturski, w ostetecznej formie ceglanej, Krzyżacy zaczęli budować przed 1250 rokiem w miejscu zniszczonego ok. 1220 r. najazdem plemion pruskich słowiańskiego ufortyfikowanego grodu (otoczonego wałem drewniano-ziemnym). Gród ten istniał od ok. IX-X w. na niewielkim wzniesieniu nad Wisłą, tuż nad przeprawą wiślaną łączącą drogi z południa i z północy (znad Bałtyku). Od zachodu dostępu do grodu broniła niewielka struga - Bostolz (Postolec) - dziś to tzw. fosa Strzelecka (pkt. 3A na planie poniżej), od wschodu tereny podmokłe, bagniste (późniejszy staw komtura, pkt. 9). Gród rozplanowany był na rzucie podkowy otwartej w stronę brzegu Wisły. Pełnił ważną rolę obronną, jednak około 1220 r., po zniszczeniach dokonanych przez plemiona pruskie, został opuszczony.

To dogodne miejsce wykorzystali Krzyżacy, decydując się po 1236 r. na przeniesienie tutaj swojej warowni, którą w 1231 r. założyli ok. 9 km na zachód, też nad Wisłą, w dzisiejszej miejscowości Stary Toruń, będącej wtedy pierwszą lokalizacją Torunia (zobacz: Powstanie państwa krzyżackiego), translokowanego na obecne miejsce w 1236 r. Krzyżacy najpierw najprawdopodobniej zamieszkali w grodzie, który wraz z podgrodziem otoczyli murem kamiennym, a z którego do dziś pozostał fragment z zamurowaną ceglaną bramą (pkt. 2A). Budowę ceglanego zamku (zastępującego owy gród) Krzyżacy rozpoczęli najpewniej ok. 1250 r. 

 

Mur kamienny to najstarsza część toruńskiego zamku krzyżackiego, zbudowana ok. 1236-1240. Jednocześnie może to być najstarszy na ziemiach polskich przykład muru z gankiem na odsadzce i z rytmem strzelnic w co drugiej blance.

 

 

Jak każdy inny zamek krzyżacki, tak i ten pełnił funkcje warowni obronnej oraz klasztoru.

W przeciwieństwie do innych zamków krzyżackich, nie był zbudowany na planie prostokąta - mury zamku wzniesiono na planie podkowy / półelipsy nawiązując do owego dawnego grodu. 

 

Prawdopodobny wygląd zamku toruńskiego przed 1454 r. Widok od północy

 

Dokładny rok budowy zamku nie jest znany, pewne jest tylko to, że budowę rozpoczęto przed rokiem 1255. Z tego bowiem czasu pochodzi dokument biskupa sambijskiego Heinricha, z którego dowiadujemy się, że przygotowywano się wtedy do wzniesienia murów i wieży zamku.

Pierwszy etap budowy zakończono około 1263 r. budową kaplicy zamkowej.

Dalsza rozbudowa zamku trwała w latach 1264-1320 (skrzydło wschodnie z kapitularzem, Gdanisko na przedzamczu dolnym, ośmioboczna potężna wieża na dziedzińcu zamku głównego, krużganek, sale komtura po stronie północnej, szpital na przedzamczu - zobacz: Krzyżackie szpitalnictwo) oraz w XV w. (w związku ze wzrastającym zagrożeniem ze strony Polski).

 

Ostatecznie zamek składał się z trzech części: zamku głównego (kolor pomarańczowy na mapce), przedmurza  i przedzamcza (kolor żółty na mapce).

 

W 1420 roku nastąpił pożar zamku, którego "nikt z miasta nie spieszył ratować, a niektórzy cieszyli się na szkodę Zakonu".
Otoczone murem przedzamcze składało się z dwóch części: starszej na północny-zachód od zamku (tzw. przedzamcze górne) i młodszej na wschód od zamku (tzw. przedzamcze dolne). Wewnątrz otoczonego murem przedzamcza, stanowiącego zaplecze gospodarcze, znajdowały się m.in. wielki (górny) młyn (pkt. 7A) z połowy XIII wieku nad Strugą Toruńską (przy Bramie Młyńskiej - stąd jej nazwa), piekarnia, browar, spichrz zbożowy, wozownia, kuźnie, siodlarnia, masztalarnia, stajnie, szpital zamkowy z końca XIII wieku (pkt. 6).

 

Od wschodu do zamku prowadziła droga biegnąca skarpą nabrzeża wiślanego, na zewnątrz murów obronnych Nowego Miasta Torunia. Bezpośrednio na teren przedzamcza prowadziła przez Bramę Młyńską, poprzedzona mostem zwodzonym nad stawem komtura.

 

 

Z przedzamcza na nabrzeże wiślane prowadziła od końca XIV wieku Brama Mennicza (pkt. 2E), zbudowana przy usypanej wcześniej grobli na terenach bagiennych; obecnie przebudowana. Usypanie tej grobli spowodowało spiętrzenie wody w bagnie, co doprowadziło do powstania tzw. Stawu Komtura (rybnego; pkt. 9) tuż za wschodnim murem przedzamcza. Obok Bramy Menniczej, w pobliżu ujścia Strugi Toruńskiej, stał młyn dolny (pkt. 7B) z 1422 r.

 

Fragment dawnej Bramy Menniczej i odcinek murów obronnych zamku

 

Przypuszczalnie na terenie przedzamcza dolnego znajdowała się najstarsza mennica krzyżacka (stąd nazwa Bramy Menniczej), wybijająca toruńską monetę srebrną dla całego państwa zakonnego i północnej Polski (o mennicach i monetach toruńskich tutaj). Przedzamcze spełniało także funkcje militarne (np. ułatwiało koncentrację wojsk i obronę).

 

 

 

Zamek główny (na planie podkowy), kilkupiętrowy, składał się ze skrzydła południowego i wschodniego, pod którymi zachowały się sklepione piwnice. Piwnice i przyziemia służyły jako pomieszczenia gospodarcze; piętro o wysokich salach miało charakter mieszkalny i reprezentacyjny. W skrzydle południowym znajdowała się kaplica (na piętrze), refektarz (jadalnia) i dormitorium (sypialnia); w skrzydle wschodnim kapitularz (sala narad), sale komtura w stronie północnej.

Brama wjazdowa znajdowała się od zachodu.

W części północnej, na dziedzińcu, stała ośmioboczna wolnostojąca wieża, o wysokości prawdopodobnie około 36-40 m.

Wnętrze zamku było bogato zdobione. W poziomie drugiego piętra wokół zamku głównego i na koronie 12-metrowego muru otaczającego dziedziniec, biegł ganek obronny.

Poniżej zamku mieściło się przedmurze (międzymurze), otaczające zamek dookoła. Tutaj mieściły się zabudowania gospodarcze oraz mieszkała służba zamkowa.

 

Budowniczowie zamku przy jego wznoszeniu dbali zarówno o stronę funkcjonalną, jak i o to, by budowlą tą dać odczuć możnosć i potęgę inwestorów. Przy budowie zastosowano nie tylko nowe osiągnięcia techniczne w architekturze, dające możliwość wznoszenia monumentalnych budowli, ale i zadbano o szczegóły wystroju. Wprowadzono najnowszy, zwany dziś dworskim, styl zdobień we wnętrzach reprezentacyjnych. W odpowiednio dobranych przedstawieniach i symbolice elementów dekoracyjnych podkreślano również religijność braci zakonnych oraz ich misję jako Rycerzy Chrystusa walczących z pogaństwem.

Niewątpliwie chciano, aby obiekt ten budził respekt, lecz także zachwyt. Stąd niezwykła staranność przy wykończeniu najdrobniejszych detali.

W trakcie prac archeologicznych w latach 1956-1966 na zamku odnaleziono m.in. wspaniały zespół detali architektonicznych i drobnych form dekoracyjnych, np. kilka wzorów ornamentowych i pokrytych kolorową glazurą posadzek, cały asortyment profili, rzeźbionych i malowanych fragmentów z terakoty lub sztucznego kamienia (służki, zworniki, wsporniki, kapitele, bazy kolumienek, portale drzwiowe, maswerki, balustrady, żebra sklepienne). A wszystko barwne; nawet zewnętrzne płaszczyzny ceglanych ścian pokryto jaksrawą czerwienią. Ozdobione dekoracją z zielonej cegły glazurowanej było też Gdanisko oraz dach na łączącym go z zamkiem głównym krużganku.

 

 

Zamek został zdobyty i częściowo zburzony przez mieszczan Starego Miasta Torunia, rozpoczynających tym ogólnopaństwowe powstanie zbrojne przeciw Zakonowi 6. lutego 1454 roku. Jeszcze w lutym tegoż roku opanowany przez powstańców zamek został rozebrany na polecenie Rady Miejskiej, która kierowała się chęcią zlikwidowania silniejszego punktu oparcia zarówno przyszłej władzy polskiej, jak i przedstawicieli Związku Pruskiego. W następnych wiekach teren, użytkowany na wysypisko śmieci i ogrody, był bardzo zaniedbany.