Dawne biblioteki toruńskie

 

Najstarsze biblioteki w Toruniu sięgają pierwszej połowy XIII w. i związane były z ośrodkami klasztornymi i edukacyjnymi - średniowiecznymi szkołami - przy klasztorze Franciszkanów, Dominikanów i przy szkole parafialnej przy kościele Świętojańskim oraz nieistniejącym dziś kościele św. Wawrzyńca. Zgromadzone w nich materiały stanowiły przede wszystkim źródło wiedzy teologicznej oraz wspomagały duchownych w prowadzeniu liturgii, pracy duszpasterskiej i działalności pedagogicznej.

 

Najstarszą biblioteką w państwie krzyżackim był zbiór w kościele Świętojańskim; najcenniejsze księgi przechowywane były za głównym ołtarzem w dwóch szafach ściennych, zbudowanych w latach 1382 i 1384, zamykanych kratami żelaznymi. Najstarszy zachowany inwentarz biblioteki z 1405 roku zawiera 29 ksiąg, w tym 23 dotyczących tematyki religijnej, 4 prawniczej, 2 nauki wymowy i stylistyki. W 1402 roku wydano zakaz wypożyczania książek poza teren kościoła. Około połowy XVI wieku był to najbogatszy księgozbiór w Toruniu. Przestał się on rozwijać po utworzeniu bibliotek: gimnazjalnej (Gimnazjum Akademickiego), jezuickiej (kolegium jezuickiego) i radzieckiej (Rady Miasta). W 1596 roku inwentarz zawierał blisko 500 pozycji. Biblioteka Kościoła Świętojańskiego wzmiankowana była jeszcze w XIX wieku.

► Na ilustracji obok: Wysokiej klasy kuta krata z 1384 r., zamykająca wnękę w ścianie prezbiterium. Wnęka ta służyć mogła jako biblioteczna szafa ścienna lub jako miejsce do przechowywania relikwiarzy.

W kraty narożach umieszczono medaliony z rytowanymi przedstawieniami czterech Ewangelistów. Wokół biegnie minuskułowa inskrypcja łacińska zawierająca datę fundacji.

 

Drugą w średniowiecznym Toruniu bibliotekę posiadali Franciszkanie.

Był to księgozbiór choć późniejszy, to bogatszy od biblioteki Kościoła Świętojańskiego, liczący w XIV/XV wieku 118 ksiąg. Zawierał dzieła nie tylko o treści religijnej (biblie i komentarze do niej, prace teologiczne), ale także prace z zakresu dialektyki, retoryki oraz rozprawy przyrodnicze i medyczne, książki o tematyce fizycznej, astronomicznej, matematycznej i prawniczej. Z biblioteki tej mogli korzystać również uczniowie szkoły przyklasztornej, jak i mieszczanie.
W średniowieczu bogatszy, liczący około 200 ksiąg księgozbiór posiadali Dominikanie, w skład którego wchodziły podobne tematycznie pozycje, udostępniane na podobnych zasadach.

 

Największa biblioteka dawnego Torunia pochodzi z 1594 roku, kiedy to na podstawie biblioteki pofranciszkańskiej założono staraniem burmistrza Heinricha Strobanda bibliotekę miejskiego (luterańskiego) Gimnazjum Akademickiego. Fakt ten przyjmuje się za podstawowy w historii rozwoju bibliotek toruńskich.

Biblioteka gimnazjalna służyła celom nie tylko szkolnym i naukowym (służąc jako warsztat naukowy dla licznych toruńskich uczonych), lecz była również pierwszą typową biblioteką publiczną, jako Bibliotheca Publica Mariana, udostępniona dla mieszkańców w każdą środę. W XVII wieku, gdy bibliotekę zasilały też hojne dary prywatne, egzemplarz obowiązkowy od toruńskich drukarzy, zakupy Rady miejskiej i prawo do wyboru jednej książki ze zbiorów zmarłych obywateli toruńskich, księgozbiór ten liczył około 10 tys. egzemplarzy i stwarzał znakomite warunki do naukowej pracy profesorów. Ogromną rolę w powiększaniu zbiorów biblioteki miała drukarnia toruńska (formalnie należąca do Gimnazjum), która dostarczała każdą swoją produkcję wydawniczą.

 

Powstanie biblioteki publicznej w Toruniu wpisywało się i było zgodne z aktualnym duchem dominujących w XVI-wiecznej Europie prądów kulturalnych i ideowych renesansu i reformacji; biblioteki miejskie były wtedy instytucjami o wysokich walorach kulturotwórczych, na które pozwolić sobie mogły tylko zamożne miasta. Na terenie Prus Królewskich jeszcze tylko Gdańsk szczycił się podobną placówką miejską, założoną dwa lata później od toruńskiej.

Według współczesnych świadectw biblioteka toruńska dorównywała najsławniejszym i największym księgozbiorom europejskim. Na podstawie opisu Descriptio Bibliothecae Scholae Thorunensis z 1594 r. (ilustracja obok) autorstwa Heinricha Strobanda i konrektora Gimnazjum Ulricha Schobera, wiemy, że mieściła się w izbach dawnego klasztoru franciszkańskiego, gdzie ulokowane było całe Gimnazjum i że zorganizowana była zgodnie z najnowszymi ówczesnymi standardami, tak pod względem warunków przechowywania zbioru, jak i jego organizacji. Księgi były podzielone wg działów, na wzór biblioteki uniwersyteckiej w Lejdzie. Ściany i półki z książkami zdobiły portrety uczonych mężów, m.in. Mikołaja Kopernika (portret przechowywany dziś w Muzeum Okręgowym; zobacz tutaj), Martina Lutra oraz jego żony Katarzyny von Bora, które wyszły spod pędzla słynnego mistrza Lucasa Cranacha lub jego warsztatu.

Przez stulecia biblioteka ta była wizytówką miasta i cieszyła się znakomitą opinią w kraju i w Europie, była wizytowana i sławiona przez uczonych.

Zasób tej biblioteki tworzyły bogate materiały z zakresu nauk filologicznych, historii, filozofii, prawa i polityki, teologii, nauk przyrodniczych, medycyny oraz podręczniki szkolne i pomoce dydaktyczne (globusy, mapy). Gromadzone tu obiekty w postaci najróżniejszych „dziwnych” i rzadkich przedmiotów, a także instrumenty naukowe oraz portrety, tworzyły gabinet osobliwości, tzw. Musaeum - pierwsze muzeum toruńskie. Tym samym historia toruńskiego muzealnictwa należy do najstarszych w Europie (zobacz: Pierwsze muzea w Toruniu).

 

Rektorem Gimnazjum Akademickiego i jednocześnie bibliotekarzem był też Peter Jaenichen – autor informatora „Notitia Bibliothecae Thorunensis” z 1723 roku, będącego pierwszą drukowaną monografią biblioteki.

Zobacz też tutaj

 

Po głośnym tumulcie toruńskim w 1724 r. biblioteka, jak i całe Gimnazjum, przeniesiono do budynku Ekonomii (dawnej bursy gimnazjalnej).

W następstwie tumultu toruńskiego biblioteka gimnazjalna zwróciła około 100 zachowanych rękopisów z różnych dziedzin wiedzy Bernardynom (którzy po tumulcie objęli protestancki dotąd kościół Mariacki); po rozwiązaniu konwentu przez władze pruskie po II rozbiorze Polski część egzemplarzy wróciła do gimnazjum, ale też uległa rozproszeniu.

 

Niestety w okresie Księstwa Warszawskiego biblioteka gimnazjalna doznała olbrzymich strat: w 1807 roku wojska napoleońskie (zobacz: Toruń napoleoński. Napoleon w Toruniu) postanowiły w budynku Ekonomii urządzić szpital wojskowy – bibliotekę przeniesiono pośpiesznie do Ratusza Staromiejskiego. W czasie tej przeprowadzki zaginęła znaczna część księgozbioru biblioteki. Zaginęły najwartościowsze starodruki i książki oraz dodatkowo katalog alfabetyczny, co rodzi poważne przypuszczenie, że nie był to przypadek, tylko przemyślana i celowa kradzież. Sprawa rabunku do dziś jest nie wyjaśniona, ale pełna niedomówień i pomówień.
W 1855 r. bibliotekę wraz z gimnazjum ulokowano w nowopowstałym gmachu przy ul. Zaułek Prosowy na Nowym Mieście. W latach 1868–1871 trwały prace nad uporządkowaniem księgozbioru i opracowaniem nowoczesnego katalogu Biblioteki Gimnazjalnej, czym zajmowali się profesorowie Rudolf Brohm, Maximilian Curtze, Karl Boethke, K. Rothe.
Obecnie zbiory dawnej biblioteki gimnazjalnej są w posiadaniu Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej - Książnicy Kopernikańskiej.

 

 

Na odrębną wzmiankę zasługują bogate księgozbiory prywatne toruńskiego patrycjatu i mieszczaństwa. Powszechne zainteresowanie książką wśród mieszczaństwa polskiego było zdecydowanie skromniejsze w porównaniu z mieszczaństwem bogatych wielkich miast Prus Królewskich - Gdańska, Torunia i Elbląga. Szczególnie widoczne tendencje bogacenia się, rozrostu bibliotek były w tych dwóch pierwszych miastach wyjątkowo dostrzegalne, podczas gdy w miastach polskich, które nie cieszyły się tak daleką autonomią prawno-ustrojową, a co za tym idzie swobodami i możliwościami handlowymi i produkcyjnymi, obszerne księgozbiory były charakterystyczne jedynie dla węższego grona wywodzącej się z mieszczaństwa inteligencji wykonującej wolne zawody w takich miastach jak Kraków, Wilno, Lwów, Poznań.
Patrycjusze toruńscy posiadali biblioteki, często obszerne, zawierające drogie, rzadkie i w skórę oprawiane dzieła. Niektórzy prowadzili cenne i doceniane dziś jako materiały źródłowe – kroniki rodzinne (np. Christian Stroband, Heinrich Stroband, Baumgarten, Koye).

Biblioteki prywatne w domach zamożnych patrycjuszy, pastorów, profesorów i lekarzy liczyły niejednokrotnie od kilkuset do tysiąca woluminów. Biblioteczki mieszczaństwa mniej zamożnego zawierały od kilku do kilkudziesięciu książek.

Wiele księgozbiorów po śmierci swych właścicieli było przekazywanych do ww. biblioteki Gimnazjum Akademickiego, np. w 1604 r. biblioteka prywatna pastora Erazma Glicnera – wybitnego polskiego pisarza reformacyjnego i niezrównanego bibliofila. W 1611 r. do biblioteki trafił dar książkowy Strobandów, Mochingerów, w 1634 r. bogata biblioteka lekarza Jana Mathesiusa.

 

 

Od połowy XVI w. zaczęto organizować w Toruniu biblioteki urzędowe. Pierwszą tego typu instytucją była Biblioteka Rady Miasta, gdzie gromadzono książki dla potrzeb władz miejskich. Biblioteka miała swoją siedzibę w Ratuszu Staromiejskim i działała, pomimo strat, które w ciągu wieków ponosiła, do chwili przejęcia jej zbiorów przez Książnicę Kopernikańską w 1923 roku. Księgozbiór miał charakter regionalny i administracyjny. W jego skład wchodziły m.in. materiały z zakresu historii Torunia, Prus Królewskich, prawodawstwa toruńskiego, prawa polskiego, geografii Polski, sztuki wojskowej oraz cały szereg toruńskich druków ulotnych i czasopisma.

 

Okres rozbiorów Polski to czas definitywnego upadku Torunia. Miasto z jednego z największych i najpotężniejszych stało się nadgranicznym miastem prowincjonalnym (zobacz: Upadek Torunia. Degradacja Torunia).

Późniejsze dzieje bibliotek toruńskich, w okresie porozbiorowym wiążą się z działalnością Towarzystwa Naukowego w Toruniu. W gmachu Towarzystwa założono polską bibliotekę naukową, w skład której weszły księgozbiory znanych osobistości - patriotycznie nastawionego ziemiaństwa i inteligencji pomorskiej okresu zaborów. Od 1907 roku właściwą opiekę nad tymi zbiorami bibliotecznymi przejął dr Otto Steinborn. Jego dziełem była znaczna rozbudowa biblioteki, systematyzacja zbiorów i utworzenie w 1923 roku scalonej z kilku bibliotek Książnicy Kopernikańskiej.

 

Oprócz dotychczasowej biblioteki naukowej przy Towarzystwie Naukowym w Toruniu istniały wtedy inne, niemieckie biblioteki, m.in. biblioteka Rady Miejskiej, biblioteka gimnazjalna czy biblioteka niemieckiego towarzystwa Coppernicus-Verein für Kunst und Wissenschaft. Ta ostatnia równiez miała charakter biblioteki naukowej

 

Zbiory tych instytucji szybko powiększały się dzięki wymianie własnych publikacji z innymi ośrodkami naukowymi w kraju i za granicą oraz ofiarności członków. 

 

W okresie międzywojennym podstawową bazę czytelnictwa powszechnego stanowiły biblioteki Towarzystwa Czytelni Ludowych; ponadto działały też punkty biblioteczne stowarzyszeń kościelnych, Biblioteka Towarzystwa Wiedzy Wojskowej. Biblioteka Wojskowa Dowództwa Okręgu Korpusu VIII oraz Okręgowa Biblioteka Pedagogiczna Kuratorium Okręgu Szkolnego Pomorskiego.

 

W 1923 r. nastąpiło utworzenie Książnicy Miejskiej im. Kopernika w Toruniu, obecnie działającej pod nazwą Książnica Kopernikańska - Wojewódzka Biblioteka Publiczna.

Utworzenie Książnicy Miejskiej im. Kopernika w Toruniu, która scaliła istniejące dotąd w mieście odrębne księgozbiory (...) było wydarzeniem o ogromnym znaczeniu naukowym i kulturalnym nie tylko na Pomorzu - pisał w 1997 r. dr Jan Bełkot (1946-2004).

Książnica Kopernikańska posiada jedną z najcenniejszych regionalnych kolekcji zabytkowych w Polsce i kontynuuje, liczące kilkaset lat tradycje biblioteczne Torunia. Zachowane tutaj kolekcje pochodzą z licznie zakładanych na przestrzeni dziejów miasta bibliotek i są materialnym świadectwem kultury i świetności Torunia począwszy od jego założenia w 1232 r. po czasy nowożytne.