Pierścień wewnętrzny Twierdzy Toruń

Tworzenie XIX-wiecznej twierdzy toruńskiej nastąpiło po kongresie wiedeńskim w 1815 r. i było jednym z etapów rozwoju obronności Torunia, który trwał nieprzerwanie od powstania miasta w XIII w. Toruń w całej swej historii spełniał ważne funkcje obronne; więcej o historii rozwoju obronności Torunia tutaj.

 

Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. zakończyła się epoka Księstwa Warszawskiego, a Toruń został przyznany Prusom. Granica prusko-rosyjska przebiegała ok. 10 km na wschód od Torunia, co spowodowało, że utrzymanie twierdzy toruńskiej i dalsza jej rozbudowa stała się sprawą nadrzędną. Ponadto w wyniku szybkiego rozwoju artylerii i zwiększenia jej donośności pojawiły się nowe koncepcje budowy fortyfikacji, polegające m.in. na zwiększeniu obwodu twierdzy.
Rozpoczął się okres budowy w Toruniu twierdzy fortowej, podzielony na dwa etapy: w pierwszym do roku 1871 powstał tzw. wewnętrzny pierścień fortyfikacji, który później zaczęto rozbudowywać i przekształcać, ale przede wszystkim podjęto budowę pierścienia zewnętrznego - Twierdzę Toruń (Festung Thorn) I stopnia, w skład której wchodzi 15 fortów i kilkaset mniejszych obiektów.

Na wewnętrzny pierścień fortyfikacji składały się m.in.:

 

    

Jednymi z dzieł obronnych budowanych przed 1830 r. były lunety. Na zdjęciu po lewej: luneta 6 w miejscu obecnej ul. Chopina i Ogrodu Muzyków

Po prawej: wszystkie lunety oznaczone na mapie z ok. 1873-1877 r.

 

 

W kurtynach istniejących bastionów XVII-wiecznych w latach 1822-26 wybudowano trzy bramy: Bydgoską (Nową Starotoruńską), Nową Chełmińską, Nową św. Jakuba. Nazwami nawiązywały do istniejących średniowiecznych bram w ciągu murów miejskich, stojących niemal w linii prostej z nowymi bramami (Nowa Chełmińska była jednak przesunięta na wschód w stosunku do starej bramy Chełmińskiej, Nowa Św. Jakuba nieco na płn., a Bydgoska też nieco na płn.).
Te trzy nowe bramy nawiązywały do historycznego budownictwa ceglanego z przewagą cech gotyckich. Brama Nowa Bydgoska i Nowa Chełmińska zostały zburzone na pocz. lat 20. XX w., a Nowa Św. Jakuba już w końcu XIX w. wobec budowy w latach 1880-85 nowej kurtyny między Bastionem Odcinkowym a Fortem św. Jakuba i odsunięciu linii obrony dalej na wschód. Jej funkcję przejęła zbudowana wówczas Brama Lubicka na linii rzeczonej kurtyny.

 

 

Całość takiej twierdzy była otoczona fosą zasilaną Strugą Toruńską. Zbiornikiem retencyjnym dla niej - na potrzeby szybkiego wypełnienia fosy - był staw Kaszownik, który w 1818 r. powiększono o część (zatokę) południowo-wschodnią, powstałą z wyrobiska gliny, którą wcześniej użyto do produkcji cegieł przeznaczonych do budowy dzieł obronnych twierdzy.
Wodę w fosie podnoszono za pomocą sześciu tam (gródz), z których zachowały się dwie (nr 5 i 6) przy moście im. Piłsudskiego).

 

Jednak najważniejszą budową tego czasu była budowa w latach 1828-1833 Fortu św. Jakuba.
Fort znajduje się na wzniesieniu (Góra św. Jakuba), na wschód od dworca kolejowego Toruń Miasto. Jego zadaniem była obrona miasta-twierdzy od wschodu, co było szczególnie ważne wobec faktu, że w bliskości 10 km na wschód od Torunia przebiegała granica państwowa prusko-rosyjska. Fort zbudowano jako samodzielną cytadelę, otwartą od strony miasta.
Z fortu do dziś zachowała się monumentalna, 3-piętrowa redita koszarowa wzniesiona na planie podkowy, wykorzystywana do niedawna na mieszkania i popadająca w dewastację. Od góry przykryta jest ona ziemnym nasypem. Umocnienia ziemne fortu zostały silnie przekształcone przez budowę ul. Traugutta w poł. lat 30. XX w.
W latach 20. XX w. zniwelowano większość obwodów wałów wokół Fortu, zasypano fosy, rozebrano budowle na placu broni oraz inne elementy murowane Fortu poza zachowanym blokiem koszarowym.
► Zobacz: Fort św. Jakuba

 

Wewnętrzny pas fortyfikacji rozbudowywano w następnych latach.
W latach 1837-1840 rozbudowano powstały w 1824-28 r. lewobrzeżny Przyczółek Mostowy (ul. Podgórska 6/10) o dwa bastiony od strony Wisły. Powstało nowe dzieło rogowe w formie nasypów i wykopów, bez większych murowanych budowli, które nadal, ale bardziej skutecznie miało bronić mostu przez Wisłę od strony południowej.
Przyczółek Mostowy (1824-28) miał rozpiętość około 500 metrów, poligonalny wał w kaponierami barkowymi. W środku wału, na jego osi, umieszczono trójskrzydłową, trzypiętrową reditę koszarową z własną fosą, dwiema kaponierami barkowymi i potężną, wydłużoną, kaponierą czołową (osłoniętą rawelinem). Szyja zamknięta tradycyjnie murem ze strzelnicami i piętrowym blokhauzem.
W latach 1861-62 na rozległym dziedzińcu Przyczółka Mostowego wybudowano dworzec kolejowy (dziś Toruń Główny).

 

Po otwarciu w 1862 r. linii kolejowej z Kutna (Warszawy) do nowego dworca Toruń-Przedmieście (dziś Toruń Główny) przystąpiono do budowy na wschód od dworca nowego Fortu Kolejowego, w celu zapewnienia obrony tego węzła kolejowego i późniejszego mostu kolejowego na Wiśle. Obiekt ten na planie 6-kąta powstał tuż przy linii kolejowej w latach 1863-66.
Obecnie Fort Kolejowy jest doszczętnie zrujnowany.

 

Na budowie Fortu Kolejowego zakończył się pierwszy etap tworzenia XIX-wiecznej twierdzy toruńskiej, w wyniku którego powstał tzw. wewnętrzny pas fortyfikacji.

 

Decyzję o podjęciu budowy wielkiej twierdzy fortowej powzięto mocą rozporządzenia pruskiego sztabu generalnego z 24. 06. 1872 r. Wtedy też zaliczono Toruń do twierdz I kategorii przewidzianych do intensywnej rozbudowy. Podstawowym motywem, dla którego w ogóle podjęto taką decyzję, było zastosowanie nowego wynalazku techniki militarnej - dział gwintowanych. Wprowadzenie artylerii gwintowanej, o zwiększonym zasięgu (ok. 8-10 km) i celności, wywołało przełom w sztuce fortyfikacji - dotychczasowe ciągłe obwody wałów musiały zostać uzupełnione wysuniętym na zewnątrz na 3 - 4 km pierścieniem samodzielnych fortów artyleryjskich.

 

Drugi okres rozbudowy Twierdzy Toruń to lata 1872-1885. Powstał wtedy zewnętrzny pas fortyfikacji - twierdza fortowa (zobacz: Pierścień zewnętrzny Twierdzy Toruń).

 

Mimo budowy pasa zewnętrznego prowadzono też prace w pasie wewnętrznym, zwłaszcza na odcinku od Fortu św. Jakuba do bastionu nr 4 Odcinkowego. Te dwa dzieła połączono w latach 1880-85 kurtyną (fosa i wał). Wyburzono wówczas bastiony nr: 2 św. Jakuba, 3 św. Katarzyny i częściowo nr 1 Menniczy, a nad Kaszownikiem w miejscu zlikwidowanej lunety utworzono potężną kaponierę. Między nową kurtyną a Nowym Miastem powstała przestrzeń, wktórej wkrótce zaczęto budowę nowej dzielnicy - Wilhelmstadt (Przedmieście św. Katarzyny).

Ilustracja obok: Umocnienia pierścienia wewnętrznego na planie z pocz. XX w. z zaznaczeniem kurtyny między Fortem św. Jakuba a bastionem 4 Odcinkowym.

 

 

Nową kurtynę od Fortu św. Jakuba do bastionu Odcinkowego przecięła linia kolejowa z dworca Toruń-Przedmieście do Królewca, w związku z tym wybudowano ufortyfikowaną bramę kolejową (obecnie na jej koronie poprowadzono fragment ronda Pokoju Toruńskiego).

 

Na powiększonym w ten sposób obszarze miejskim (między płn.-wsch. rozebranym odcinkiem murów Nowego Miasta a nową kurtyną) umieszczono głównie obiekty wojskowe, ale też część reprezentacyjną mieszkaniową. Cała ta nowa dzielnica miasta otrzymała nazwę Wilhelmstadt (patrz: Przedmieście św. Katarzyny).
Umieszczono tu dwa kompleksy koszarowe (koszary piechoty - tzw. Koszary Wilhelmowskie oraz koszary artylerii), szpital przy ul. Dąbrowskiego / Jęczmiennej oraz potężne podwalnie magazynowe i koszarowe (np. Koszary Bramy Lubickiej, Koszary Kaszownika). W sąsiedztwie powstał też m.in. duży budynek pralni wojskowej (ul. św. Jakuba).

 

Nowy odcinek obwarowań składał się począwszy od Nowej Bramy Chełmińskiej (z 1826 r.) ze: skazamatowanego lewego barku i czoła Bastionu 4 Odcinkowego (podwalnia), zbudowanej po 1880 r. Bramy Kaszownika (w okolicach obecnego skrzyżowania ul. Dąbrowskiego i Wałów Sikorskiego), kurtyny z podwalnią koszarową - tzw. Koszary Kaszownika (za nią potężny trzykondygnacyjny schron Urzędu Prowiantowego z nową piekarnią z 1887-92), kaponiery skarpowej w fosie osłoniętej od północy przebudowaną lunetą II i stawem Kaszownik, kurtyny z podwalnią (na wale kurtyny stanowiska dla dział na lawetach "nadbrzeżnych") z Baterią Dobrzyńską, Bramy Lubickiej, podwójnej bramy kolejowej z blokhauzem w fosie oraz kurtyny z podwalnią koszarową (Koszary Bramy Lubickiej, obecnie Archiwum Wojskowe), która łączyła się z lewym czołem wzmocnionego Fortu św. Jakuba. W roku 1887 nowe umocnienia wzmocniono (warstwa betonowo-piaskowa).
Cały nowy odcinek rdzenia w zasadzie przetrwał rozbiórkę z początku lat 20. XX w. i zachowany jest w dobrym stanie, z wyjątkiem bram rozebranych po 1920 r., z których zachowała się tylko kolejowa.

 

 

Również na początku XX w. dokonano też wielu innych zmian w pasie wewnętrznym, zlikwidowano niektóre nieprzydatne umocnienia średniowieczne, zniwelowano część wałów ziemnych, zabudowano w formie Ringu średniowieczne fosy bezpośrednio wokół Średniowiecznego Zespołu Miejskiego (np. Bank Rzeszy, Sąd Rejonowy, Collegium Maius, Teatr Horzycy, Urząd Miasta i in.), zlikwidowano bastiony od strony północnej i zachodniej - później na tych terenach powstały planty.

 

Ponadto dla twierdzy powstały też nowe elementy: hala sterowcowa i hala balonowa (balony obserwacyjne i zaporowe), w 1912 r. przystąpiono do budowy lotniska.

 

Hala sterowcowa powstała na Bielanach, przy obecnej ul. Balonowej, w 1911 r.

Obiekt o wymiarach 10 x 25 x 23 m przeznaczony był dla sterowców obserwacyjnych. Obok zbudowano magazyny balonów, wytwórnie wodoru oraz koszary. Hala dla sterowców zbudowana w 1911 r. była pierwszą na ob. ziemiach polskich taką bazą wojskową, związaną z funkcjami dużej twierdzy, jakie pełnił Toruń, oraz jednym z trzech obiektów na obszarze ob. Polski, mogącym pomieścić tak duże jednostki latające. W 1920 r. utworzono tu polski III Batalion Aeronautyczny, a w 1921 r. Oficerską Szkołę Aeronautyczną (po 1923 r. Szkołę Rezerwy Wojsk Balonowych), później I Batalion Balonowy (1923-1930). Po II wojnie światowej, kiedy Toruń został zdegradowany (>>>) zlikwidowano tę bazę, a halę sterowcową rozebrano w latach 50. XX w.

 

Kolejny etap rozwoju twierdzy toruńskiej nastąpił w latach 70. XIX w., w wyniku którego średniowieczne miasto (a tym samym rdzeń twierdzy - pierścień wewnętrzny) zostało otoczone pierścieniem fortów, innych schronów i dzieł obronnych w odległości ok. 3 - 4 km od centrum, tworząc tzw. pierścień zewnętrzny Twierdzy Toruń.