Unikatowe cechy Ratusza Staromiejskiego

 

Toruński Ratusz Staromiejski zaliczany jest do najwybitniejszych przykładów gotyckiej architektury mieszczańskiej w Europie. 

Powstał w okresie średniowiecznej świetności Torunia, następnie rozbudowany w kolejnym apogeum rozwoju Torunia - w czasach nowożytnych (zobacz: Królowa Wisły - Toruń w czasach świetności).

Wyjątkowość toruńskiego Ratusza Staromiejskiego polega na dwóch podstawowych faktach: wyjątkowości architektury i połączeniu wielu funkcji.

 

Jest to jeden z najokazalszych gotyckich obiektów wielkomiejskich w Europie, jednocześnie reprezentujący doskonałe gotyckie formy. Stanowi odzwierciedlenie harmonijnych tendencji stylowych w Europie lat ok. 1400 r., oraz manifestację niezależności i siły politycznej i ekonomicznej hanzeatyckiego Torunia.

Powstanie tak okazałego i dumnego gmachu (w pierwszej fazie z udziałem miejskiego budowniczego Andrisa), czworobocznego swoistego "zamku miejskiego" z dziedzińcem i wysoką, prestiżową wieżą w typie feudalnych wież "ostatniej obrony" i przeciwstawianą wieży niedalekiego zamku krzyżackiego będącego siedzibą władcy feudalnego, miało być wyrazem rosnącej zamożności, potęgi mieszczaństwa toruńskiego oraz demonstrować ekonomiczne i polityczne uniezależnienie się od tego władcy. Było więc też wyrazem kształtowania się politycznej opozycji wobec Krzyżaków, która ostatecznie pół wieku później (w 1454 r.) doprowadziła do wypowiedzenia im posłuszeństwa (zobacz: Toruń buntuje się przeciw Krzyżakom).

Budowę ratusza w obecnej formie architektonicznej Rada miejska rozpoczęła w 1391 r. (zastępując dotychczasowe zabudowania z XIII w.). Dopiero dwa lata później wielki mistrz krzyżacki Konrad von Wallenrode na jej prośbę wydał przywilej - już tylko jako pro forma - zatwierdzający tę samodzielną budowę nowego ratusza.
Być może nawiązaniem do Ratusza Staromiejskiego w Toruniu jest rozbudowa i ukształtowanie trzech nowych skrzydeł Ratusza Głównomiejskiego w Gdańsku w latach 1537-1552 do formy z kwadratowym dziedzińcem pośrodku.

Elewacje zewnętrzne, jak i wewnętrzne (od dziedzińca) bryły toruńskiego Ratusza Staromiejskiego są plastycznie członowane smukłymi, ostrołukowymi wnękami arkadowymi o bogato profilowanych krawędziach. To pomysł zaczerpnięty z architektury niderlandzkiej, nadający ogromnej bryle ratusza wizualnej lekkości.
"Całość budowli przypomina wzory flamandzkie (wieża jako beffroi), przy jednoczesnym nawiązaniu do Lubeki (ściana parawanowa). Modularne ukształtowanie rzutu i elewacji (rozmierzenie wg powtarzalnego, wyliczalnego w prętach modułu) zawiera charakterystyczne dla miast prawa niemieckiego (a także dla kultury humanistycznej) przekonanie o pięknie wynikającym z proporcji" - Bogusław Krasnowolski: Budowa i przebudowa ratusza w miastach Królestwa Polskiego do końca XVIII w.", 2014 r.

 

 

Gotycka architektura ratusza została wzbogacona jego rozbudową w stylu manierystycznym w latach 1602-1605. Rozbudowa ta, polegająca m.in. na podwyższeniu budynku o jedno piętro, nie zatarła gotyckiej formy elewacji, ale szanując styl poprzedniej epoki wydłużyła owe ostrołukowe wnęki arkadowe. Ponadto pojawiły się - znowu charakterystyczne dla Torunia - elementy architektury manierystycznej niderlandzkiej: narożne 4 wieżyczki i bogato zdobione szczyty pośrodku każdej z 8 elewacji - zobacz więcej: Historia Ratusza Staromiejskiego.

 

Ratusz w XVII w. znalazł się w apogeum swojego artystycznego i architektonicznego rozwoju, stając sie widocznym wyrazem dumnej niezawisłości toruńskiej republiki mieszczańskiej, wzbudzającym zachwyt współczesnych (zobacz: Toruń zachwyca).

Już od czasów średniowiecznej budowy w XIII w. duże znaczenie przy kolejnych modernizacjach i robudowach gmachu miała świadomość i dążność mieszczaństwa toruńskiego do samostanowienia, politycznego uniezależnienia się od władzy zwierzchniej - Krzyżaków. Monumentalny ratusz stał się symbolem tej dążności, wyrazem niezależności, potęgi gospodarczej i siły politycznej Torunia. Wieża, będąca najstarszą wieżą rynkową w Europie środkowej i wschodniej, była jednym z pierwszych symboli toruńskiej siły i ambicji.

Podobnie było później - w okresie nowożytnym - rozbudowany manierystycznie ratusz wyrażał i manifestował toruński światopogląd i filozofię opartą na protestanckim humaniźmie. Toruń, posiadając wtedy odpowiednie przywileje królewskie gwarantujące mu niespotykane w Rzeczypospolitej poza Gdańskiem samostanowienie, autonomię prawno-ustrojową (zobacz: Przywileje kazimierzowskie dla Torunia) oraz posiadając królewski przywilej wolności wyznania (również w Rzeczypospolitej poza Toruniem i Gdańskiem niespotykany), realizował poprzez architekturę i sztukę manirystyczną - której apogeum był właśnie Ratusz Staromiejski i jego Sala Rady (Senatu) - ideę kalwińskiego miasta idealnego, miasta-republiki (Respublica Thorunensia zobacz tutaj), rozumianego jako wspólne dobro wszystkich wolnych ludzi.
 

Ratusz toruński łączy w sobie trzy funkcje: handlowe z administracyjnymi i sądowniczymi, co jest niespotykane w innych miastach. W jednym budynku połączono różne funkcje, co było rozwiązaniem unikalnym w ówczesnej Europie.

Piwnice służyły jako magazyny towarów handlowych oraz wyszynki. W przyziemiu wschodniego skrzydła ratusza znajdowała się hala ław chlebowych, w przyziemiu zachodniego sukiennice, a od jego strony półnconej sala wagi. Na parterze skrzydła północnego mieściła się Sala Sądowa, będąca znakiem niezależności prawnej miasta od władzy feudalnej - Krzyżaków.

Pomieszczenia I piętra służyły władzy miejskiej: w skrzydle południowym mieściła się Sala Rady, w skrzydle wschodnim Kamlaria, Weta, urząd kontrybucyjny, sala Obu Sądów, w skrzydle północnym Sala Królewska (Trzeciego Ordyku), w skrzydle zachodnim od północy Wielka Kancelaria, a w pozostałej części tego skrzydła reprezentacyjna Sala Wielka.

Chociaż dziś - w wyniku szwedzkiego bombardowania Torunia w 1703 r. - Ratusz Staromiejski jest daleki od swojej świetności (o dawnym Ratuszu tutaj), to nadal jest dumą miasta, zachwyca swoją monumentalnością i przypomina dawną potęgę hanzeatyckiego Torunia oraz siłę i niezależność polityczną i ekonomiczną dawnej Respublicae Thorunensis.

 

Ratusz Staromiejski w Toruniu wzbudzał zainteresowanie, podziw i zachwyt już od średniowiecza. O urodzie toruńskich budowli, w tym monumentalnego gmachu Ratusza pisał już w 1450 r. Jan Długosz. Po nim uznanie wyrażali inni - podróznicy, historycy, historycy sztuki w kolejnych stuleciach. Zobacz: Toruń  zachwyca.
O tym że wybitne walory ceglanej architektury Torunia doceniano już w średniowieczu świadczy też fakt powierzenia w 1454 r. toruńskiemu mistrzowi Janowi przebudowy krakowskiego ratusza, w wyniku której ukształtowana została jego znana z ikonografii bryła, z wysokimi dachami, wspartymi na sterczynowych szczytach