Przedmieścia i dzielnice dawnego Torunia
W Toruniu już od średniowiecza dzielnice poza murami miejskimi nazywano przedmieściami. Licznie i intensywnie zaczęły się one rozwijać już w XIII w. Kres ich istnieniu zadały wojny napoleońskie na pocz. XIX w. oraz władze pruskie, które przejęły Toruń po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r.
Dzisiejsze niektóre dzielnice Torunia w swoim nazewnictwie odwołują się do dawnych średniowiecznych lub nowożytnych przedmieść, ale ich układ przestrzenny i zabudowa ukształtowały się w już XIX w. Są to: Przedmieście Chełmińskie, Przedmieście Bydgoskie, Przedmieście Jakubskie, Przedmieście św. Katarzyny.
Najstarsze przedmieścia toruńskie usytuowane były w bliskości Wisły, co związane było z funkcją handlową miasta, opierającą się o spływy wiślane (zobacz: Flisacy w dawnym Toruniu) oraz handel wodny dalekosiężny (zobacz: Toruń: Hanzeatyckie emporium). Na obszarze między Wisłą a murami miejskimi Starego Miasta Torunia oraz między dwiema ujściowymi odnogami strugi Postolsk, które jednocześnie stanowiły nawodnienie fos miejskich rozwinęła się toruńska dzielnica portowa. Obecnie Postolsk nie istnieje, a jego ujściowe odcinki lokalizować można przedłużając wirtualnie wschodnie i zachodnie - prostopadłe do Wisły - odcinki murów miejskich Starego Miasta. W zachodniej części dzielnicy portowej, bezpośrednio nad Wisłą, tuż przy południowo-zachodniej części Starego Miasta leżało najstarsze przedmieście Torunia, wyrosłe jeszcze z przedlokacyjnej osady rybackiej, zwane Małymi Rybakami (zobacz: Rybaki) Tu stał m.in. otoczony swoim murem obronnym zespół klaszotu benedyktynek-cysterek z kościołem Ducha św. i szpitalem. Z kolei Wielkie Rybaki (zwane też Żabieńcem) leżały dalej na zachód, w obszarze między dzisiejszym wschodnim odcinkiem ulicy Rybaki, Grodzą V a Wisłą. Były tu zagrody rybackie, flisackie, młyn wodny (Żabi Młyn; Froschmühle) oraz wiatraki, a także od XV w. cegielnie, wapiennik (zobacz: Dawne cegielnie toruńskie).
Na terenach wzdłuż zachodniej części murów miejskich zlokalizowane było Starotoruńskie Przedmieście.
Na terenach przyległych do miasta od wschodu, na wysoko eksponowanych od południa terasach nadwiślańskich uprawiano winną latorośl, stąd nazwa przedmieścia Winnica (>>>).
Również w XIII w. rozwinęło się osadnictwo w pobliżu Bramy Chełmińskiej, gdzie powstało największe przedmieście dawnego Torunia - Chełmińskie Przedmieście (>>>). Po swej wschodniej stronie stykało się z Polską Wsią nad sztucznymi stawami Kaszownika. W pobliżu, nieznacznie na północ leżała jedna z największych wsi toruńskich - Mokre (>>>).
Z kolei po wschodniej stronie Nowego Miasta Torunia rozciągało się Przedmieście św. Katarzyny (>>>).
Tuż po wschodniej stronie terenu zamku krzyżackiego, czyli na południe od Nowego Miasta, zlokalizowana była niewielka osada służebna dla zamku - Wola Zamkowa (dziś ulica o tej nazwie). Dalej na wschód ciągnęły się błonia, dalej składowisko drewna budowlanego, cegielnia, smolarnia i stocznia. Jeszcze dalej, za Górą św. Jakuba na zboczach nadwiślańskich wokół Trzeposza rozciągały się winnice (o czym dalej).
Natomiast od XV w. nieco dalej od murów miasta, ale jeszcze na terytorium miasta Torunia (obejmującym ostatecznie ogromny obszar aż 360 km2), m.in. w Lubiczu, Przysieku, funkcjonowały na rzecz miasta folwarki, zakłady przetwórstwa rolnego, a także istniały piękne ogrody z letnimi rezydencjami bogatych mieszczan toruńskich.
Natomiast od XV w. nieco dalej od murów miasta, ale jeszcze na terytorium miasta Torunia (obejmującym ostatecznie ogromny obszar aż 360 km2), m.in. w Lubiczu, Przysieku, funkcjonowały na rzecz miasta folwarki, zakłady przetwórstwa rolnego, a także istniały piękne ogrody z letnimi rezydencjami bogatych mieszczan toruńskich.
W zachodniej części Starotoruńskiego Przedmieścia wzniesieniami: Złotą Górą (Goldberg) oraz Piekarską Górą (Beckersberg) rozpoczynał się pas wzgórz wydmowych. Dalej na północny-zachód ciągnął się on w postaci Zajęczych Gór (Hasenberge) - jako zalesione wydmowe pagórki między obecną ulicą Sienkiewicza, Słowackiego i Balonową - po Górę Szubieniczną (Galgenberg), zwaną też Wiesiołkami.
Dalszy, łańcuch pagórków to leżące na północ od Mokrego Kozackie Góry, Dębowa Góra ze źródłami wody, którą do użytku miasta doprowadzano już od XIV w. drewnianymi wodociągami (zobacz: Dawne wodociągi toruńskie). Woda do studni miejskich doprowadzana była również ze stawu na Mokrem. Toteż woda różnych miejsc miasta była przez mieszkańców Torunia różnie ceniona. Fosę obronną nawadniały dwie rzeczki płynące przez miasto: Wielka i Mała Mokra, one też służyły do napędu młynów różnego typu.
Przedmieścia otoczyły miasto pierścieniem przeszło półkilometrowej szerokości. Obszar ten przecinały ulice i uliczki, od 1401 r. obowiązkowo brukowane, których nazwy wymieniają źródła. Na największym i najludniejszym Przedmieściu Chełmińskim były ulice m.in. Kołodziejska, Cicha, Środkowa, Bartnicza, Końska, Ślusarska, Rzeźnicka, Tragarska, Koło św. Wawrzyńca, Koło św. Jerzego. Na Przedmieściu Starotoruńskim: Mordercza, Koło Rzeźni, Koło Wapiennika.
Co znajdowało się na przedmieściach Torunia?
Toruńskie przedmieścia pełniły przede wszystkim rolę osad rzemieślniczych, koncentrujące zwłaszcza niektóre typy rzemiosł, uciążliwych dla mieszkańców wewnątrz murów. Zlokalizowano tu więc m.in. cegielnie, wapienniki, rzeźnie oraz warsztaty garbarzy, płócienników i tkaczy; znaczna część mieszkańców przedmieść trudniła się uprawą roli, a zwłaszcza ogrodnictwem, znajdując bez trudu zbyt na swoje produkty w bardzo ludnym mieście.
Mieszkańcy przedmieść byli głównie polskojęzyczni. Podlegali oni przepisom porządkowym toruńskiej Rady miejskiej, jako że tereny te należały do wspomnianego wyżej terytorium Torunia; nad sprawami ekonomicznymi przedmieść czuwał urzędnik miejski zwany kamlarzem; w końcu XIV wieku powstał specjalny sąd przedmiejski, zlokalizowany na Przedmieściu Chełmińskim, w okolicy Bramy Chełmińskiej; swoją odrębną ławę sądową posiadało też Mokre.
Mieszkańcy przedmieść byli głównie polskojęzyczni. Podlegali oni przepisom porządkowym toruńskiej Rady miejskiej, jako że tereny te należały do wspomnianego wyżej terytorium Torunia; nad sprawami ekonomicznymi przedmieść czuwał urzędnik miejski zwany kamlarzem; w końcu XIV wieku powstał specjalny sąd przedmiejski, zlokalizowany na Przedmieściu Chełmińskim, w okolicy Bramy Chełmińskiej; swoją odrębną ławę sądową posiadało też Mokre.
Tradycją Torunia są piękne ogrody, które z końcem XVIII w. były zdobione na wzór francuski (zobacz: Ogrody dawnego Torunia). Przedmieścia Torunia tonęły w dużych i ładnych ogrodach. Od placu Św. Katarzyny, gdzie dawniej była brama tej nazwy (>>>), ciągnące się za miastem pagórki były porośnięte pięknymi sadami. Ogrody te należały nie tylko do mieszkańców przedmieść, lecz również do bogatych mieszczan, patrycjuszy, mających swe domy letniskowe poza murami miasta. Owocowe sady i winnice otaczały Toruń od najdawniejszych lat; miasto to słynęło z wyrobu dobrych win, które tu zakupywano dla wielkich mistrzów krzyżackich, a winobranie należało da świąt ludowych. Winnice Torunia ocalały nawet po zniszczeniach w latach 1410 i 1422. Jeszcze dziś na Winnicy, na skarpie wiślanej z wystawą południową są tarasy, na których rosły szczepy winne. Jeszcze w połowie XVII w. rozciągały się na milę od miasta dwory i domy letniskowe, folwarki i winnice. Szczepionki drzew owocowych słynęły ze swej dobroci, toteż sprowadzano je z Torunia do innych miast.
Na przedmieściach mieściły się również warsztaty rzemieślnicze, które z jakichkolwiek względów były w mieście niepożądane. Tam, jak już wyżej wspomniano, były piece piekarskie, tam były rzeźnie, garbarnie, kuźnie, stajnie itp.
Zboże przywożono m.in. Wisłą i mielono w licznych młynach na przedmieściaich, z których ślady pozostały do dziś np. nad ujściem Strugi Toruńskiej (Bachy) do Wisły pod Zamkiem Krzyżackim, oraz nad stawem Kaszownikiem zwanym.
Najstarszym zakładem przemysłowym, którym zarządzało miasto, była cegielnia, znajdująca, się na zachodnich krańcach posiadłości miasta. Glinę do wyrobu cegieł brano z terenów dzisiejszego Ogrodu Zoobotanicznego oraz Parku na Bydgoskim Przedmieściu. Doły przy tym powstale wykorzystano w późniejszych czasach na założenie stawów, znajdujących się obecnie w parku.
Przy cegielni była stocznia i nieopodal smolarnia.
Kolejna cegielnia założoona w XVII w. znajdowała się na przedmieściu Nowego Miasta, przy Bramie Św. Katarzyny i dotrwała do końca XVIII w. W pozostałych po wykopaniu gliny dołach założona rybne stawy.
Lasy otaczające Toruń dostarczały miastu drzewa. Składy drzewa znajdowały się na przedmieściach: na Rybakach był duży skład, gdzie magazynowano drzewo na opał dla Starego Miasta, Nowe Miasto miało swój skład za Bramą św. Jakuba. Tu również były królewskie składy soli, które przetrwały do XVI w. Późniejsze dokumenty z XVII w. mówią o istnieniu w tym miejscu warzelni soli pod nazwą żupy solnej.
Przedmieścia miały swe kościoły otoczone pięknymi drzewami. Przy kościołach stały domy zwane szpitalami, których przeznaczeniem była opieka nad starcami, kalekami i biednymi, a także podróżnymi. Przy ówczesnej drodze chełmińskiej na Przedmieściu Chełmińskim od 1340 r. stał kościół św. Jerzego. Ten nieduży kościół po reformacji protestancki, przetrwał do 1811 r., aż ostatecznie został zburzony w czasie wojen napoleońskich. Przy kościele rozciągał się cmentarz grzebalny dla mieszkańców starego Torunia, a sam kościół był otoczony starymi lipami. Przedmieście to słynęło z licznych pasiek i było centrum bartnictwa, które miasto popierało i z którego czerpało duże zyski. Tu również znajdowała się woskobojnia (przetwórnia wosku).
Na krańcach przedmieścia za kościołem św. Jerzego zbuddowano domki, gdzie początkowo mieli przytułek trędowaci, a na stępnie inni zakaźnie chorzy.
Na krańcach przedmieścia za kościołem św. Jerzego zbuddowano domki, gdzie początkowo mieli przytułek trędowaci, a na stępnie inni zakaźnie chorzy.
Kościół św. Wawrzyńca z XIII w., również z cmentarzem grzebalnym, położony bliżej miasta, był kościołem parafialnym dla katolików zamieszkujących przedmieście. Kościół ten został zniesiony przez wojskowe wladze pruskie w 1824 r.
W sąsiedztwie kościoła św. Wawrzyńca stał w średniowieczu kościół Krzyża Św.
Na Przedmieściu św. Katarzyny natomiast od 1360 r. do 1814 r. stał kościół św. Katarzyny, a na Rybakach wspomniany już klasztor benedyktynek i kościół Ducha św.
Wreszcie na przedmieściach staly gospody, w których mieli postój liczni goście przyjeżdżający do Torunia.
Prócz przedmieść miasto na jego terytorium otaczały licznie wsie i folwarki miejskie toruńskie.
Między Stgrugą Toruńską i drogą do wsi Mokre leżała Polska Wieś, z czasem (w okresie nowożytnym) wieś ta weszła w obręb przedmieścia, pozostała z niej tylko, nazwa Polskiej ulicy.
Najżyźniejszą wsią była duża wieś Mokre, nawadniana przez przepływające dwie rzeczki. Teren żyzny, początkowo porosły lasami, nadawał się pod uprawę warzyw, toteż lasy służące początkowo jako pastwiska wycięto, a tereny dawnego lasu zamieniono na ogrody warzywne, sady i winnice. Rada Miasta popierała we wsi Mokre ogrodnictwo, uprawę chmielu i hodowlę szczepów winnych, natomiast zakazywała, uprawy zbóż i hodowli owiec.
Na nieużytkach i wrzosowiskach powstają folwarki, np. Wieczorkowo, Rubinkowo, Geretowo, na północny-wschód bogaty folwark Bielany, ulubione miejsce wycieczek - Krowieniec.
Zniszczenia i odbudowy przedmieść (dzielnic) toruńskich
W 1629 r., w czasie pierwszej wojny szwedzkiej (zobacz: Obrona Torunia przed Szwedami w 1629 r.), przedmieścia w większości zostały spalone dla obrony miasta. Po tych wypadkach zabudowę przedmiejską usunięto z najbliższego przedpola miasta, a jej miejsce zajęły nowo założone fortyfikacje bastionowe (zobacz: Twierdza bastionowa). Lekkimi szańcami z trzema nowymi bramami otoczono wtedy również przedmieścia. Dla celów administracyjno-wojskowych podzielono je ordynacją z 1637 r. na cztery kwartały (przedmieścia): Rybaki, Św. Jerzego, Św. Wawrzyńca, Św. Katarzyny, z którego poźniej wydzielono kolejny kwartał - św. Jakuba.
Widok z Góry św. Jakuba na średniowieczny Toruń i ruch na Wiśle. Verlag von Justus Wallis, 1862 r.
Największy rozwój przedmieść nastąpił w XVIII w., a zwłaszcza od lat 30. XIX w. wzdłuż dróg wylotowych z miasta, co nie było przypadkowe: łatwiej tu było o zarobek u przejezdnych, zatrudnienie u rzemieślników partaczy czy w manufakturze, szybciej stąd można było dostać się do miasta, jak również łatwiej było o wyprodukowanie, kupno czy sprzedaż poza zasięgiem władz miejskich i instytucji pilnujących przestrzegania feudalnych, przestarzałych monopoli na produkcję, handel czy usługi.
Jednakże w tym okresie ludność przedmieść żyła w ciężkich warunkach. Mimo, że już od XIV w. przedmiejskie ulice brukowano, domy tamtejsze nieczęsto były murowane. Na terenie od Kaszczorka do Przysieka i od Wisły do Piwnic, liczbę ludności przedmieść oceniano wtedy na ok.18-20 tys.
Przedmieścia płonęły często podczas wojen. Po zniszczeniach jednak odbudowywały się, nie odbudowały jedynie po wojnach napoleońskich: wszystkie przedmieścia zostały zniszczone podczas przygotowań do obrony Torunia w 1813 r. przed Rosjanami (zobacz: Toruń napoleoński. Napoleon w Toruniu).
Zagłada dawnych i powstanie dzisiejszych przedmieść (dzielnic)
Definitywnie dawne, sięgające średniowiecza przedmieścia Torunia zniszczone zostały doszczętnie przez władze pruskie, które po Kongresie Wiedeńskim (1814-1815 r.) objęły Toruń w posiadanie i przeznaczyły go na ogromną fortecę (zobacz: Twierdza Toruń). Średniowieczne umocnienia, unowocześnione w XVII w. (zobacz: Historia obronności i fortyfikacji w Toruniu), zostały zniesione na rzecz nowoczesnej fortyfikacji. Posiadłości należące do miasta zostały częściowo zabrane i przeznaczone na forty.
Na założenie nowych przedmieść-dzielnic, poza pasem fortyfikacji, zezwolono w 1829 r. Przedmieścia te były izolowane od siebie, a także budowane w pewnej odległości od śródmieścia, co wynikało z obostrzeń fortecznych. Znaczne obszary na przedmieściach, podobnie jak wewnątrz miasta, zajęły tereny wojskowe. Swobodny rozwój przedmieść hamowały ograniczenia budowlane, obowiązujące w rejonie fortecznym, zniesione dopiero w 1909 r.
Po ustaleniu w 1829 r. rejonu fortecznego, miasto przystąpiło do budowy nowych przedmieść-dzielnic, które miały powstać poza granicami dawnych. Z części Rybaków i Starotoruńskiego Przedmieścia powstaje Bydgoskie Przedmieście (>>>) dawny kwartał przy kościele Św. Jerzego tworzy nowe Chełmińskie Przedmieście (>>>).
Ogołacane z lasów pagórki wydmowe, otaczające miasto, zasypują piaskiem ogrody mieszczańskie, piasek wdziera się do fos. Szczególnie zagrażał miastu piasek sypiący się z pozbawionych lasu Gór: Piekarskiej, Złotej jako położonych najlbliiżej, dlatego góry te zrównano i w pierwszym rzędzie wraz z Górami Zajęczymi wyznaczono do zalesienia, które nastąpiło w latach 30-tych do 50-tych XIX w.
Ogołacane z lasów pagórki wydmowe, otaczające miasto, zasypują piaskiem ogrody mieszczańskie, piasek wdziera się do fos. Szczególnie zagrażał miastu piasek sypiący się z pozbawionych lasu Gór: Piekarskiej, Złotej jako położonych najlbliiżej, dlatego góry te zrównano i w pierwszym rzędzie wraz z Górami Zajęczymi wyznaczono do zalesienia, które nastąpiło w latach 30-tych do 50-tych XIX w.
Władze miejskie dokonały szybkiej parcelacji gruntów wyznaczonych na nowe przedmieścia i przystąpiły do tworzenia nowych osiedli. W latach 20-tych XIX w. powstały Wrzosy, folwark Mokre, Nowe Bielany i Zieleniec.
Założono szkółki drzew, jedną w latach 50-tych XIX w. przy Czerwonej Drodze, drugą w 1883 r. w okolicy leśniczówki. Drzewka z tych szkółek służyły do zadrzewienia miasta i Parku na Bydgoskim Przedmieściu. Wzmianki dotyczące tego parku miejskiego mamy już w 1818 r. Jednak dopiero w 1822 r. rozpoczęto prace nad jego regulacją i porządkowaniem. Na terenach położonych na zachód od miasta zwanych "lasem przy cegielni" powstała wtedy część obecnego parku od ul. Konopnickiej. Dalsze prace nad parkiem oraz upiększeniem miasta były prowadzone od roku 1842, gdy zorganizował się Obywatelski Komitet Upiększania Miasta. Starano się całe społeczeństwo Torunia zainteresować i wciągnąć do tej akcji. Na terenach dawnych przedmieść probiono ścieżki, ustawiono ławki, zakładano zieleńce - tereny te przekształcano stopniowo w park i zieleńce wokół historyczbego centrum miasta, dając zaczątek Plantom. Do parku na Bydgoskim Przedmieściu włączono tereny leżące wzdłuż odnogi wiślanej - Martwej Wisły, z której część niższa leżąca na terasie zalewowej ma charakter lasu łęgowego i tworzy obecnie Błonia, wyższa leży na terasie dolnej i środkowej i jest częściowo pozostałością dawnych lasów iglastych i mieszanych. W latach 1870-1880 opiekę nad parkami i zieleńcami Torunia objął Zarząd Miejski, asygnując na ten cel pewne fundusze.
W 1872 r. nastąpiło dalsze rozbudowanie fortecy (zobacz: Pierścień zewnętrzny Twierdzy Toruń). Obszar śródmieścia został powiększony o 25 ha, lecz wojsko zajęło więcej niż połowę tego terenu na własny użytek w nowej dzielnicy Wilhelmstadt (Przedmieście św. Katarzyny).
Pruskie władze nabyły w latach 1880-1881 nowe grunta miejskie i nakazały wycięcie lasów w związku z rozbudową twierdzy toruńskiej. Na 674 ha gruntu wycięto drzewa. Wyrządzono miastu wielką szkodę, został wycięty najpiękniejszy, stanowiący ozdobę Torunia las liściasty łączący przedmieścia z Barbarką.
Przedmieścia (dzielnice) na przeciwnym brzegu Wisły
Na inną uwagę zasługują przedmieścia (dzielnice) lewobrzeżne, tj. po południowej stronie Wisły, położone w odrębnym regionie historyczno-geograficznym - na Kujawach. Do czasów najnowszych nie były one bowiem związane ściślej z Toruniem. Również ich dzieje kształtowały się odrębnie, niezależnie od historii miasta.
Teren lewobrzeżny, w przeciwieństwie do Torunia, nie należał do państwa krzyżackiego, a do Polski.
Teren lewobrzeżny, w przeciwieństwie do Torunia, nie należał do państwa krzyżackiego, a do Polski.
Toruń od 1500 r. łączył się z drugim (kujawskim) brzegiem Wisły mostem, na który wychodziła Brama Mostowa. Most zbudowany za króla Jana Olbrachta (zobacz: Most króla Jana Olbrachta) łączył ulicę Mostową z Kępą Bazarową, która była wówczas znacznie mniejsza. Przetrwał on do 1853 r.
Kępa Bazarowa to wyspa wiślana z lasem łęgowym porastającym terasę zalewową. Tu w średniowieczu kupcy ze wschodu przywozili swe towary i tu odbywały się transakcje handlowe z miastem. Tu wreszcie wypędzano z Torunia kobiety lekkich obyczajów przystrojone w wieńce ze słomy - stąd druga, nieoficjalna nazwa wyspy Małpi Gaj. Na Kępie przy przewozie stała karczma, w ogrodzie której w początkach XIX w. rósł podobno krzew kawowy.
Na Kępie Bazarowej rozwinęło się osadnictwo, powstała osada Majdany, dalej na zachód Piaski jako przedmieście Podgórza. W 1813 roku, kiedy tereny te stanowiły już przedmieścia Torunia, uległy zniszczeniu wraz z pozostałymi.
Po drugiej stronie Wisły, naprzeciwko toruńskich Rybaków, w XV w. leżała miejscowość zwana Nieszawą. Tu po wojnie z Krzyżakami postawił król Władysław Jagiełło zamek Dybów, z którego do dziś pozostały jedynie ruiny. W czasie wojny 13-letniej (1454-1466) mieszkał w zamku tym król Kazimierz Jagiellończyk i tu nadał "statuta nieszawskie". On również na prośbę Torunia przeniósł Nieszawę tam, gdzie jest obecnie (>>>), pozostawiając na miejscu tylko zamek, który do rozbiorów był siedzibą starosty królewskiego. Część nieszawian przeniosła się znad Wisły pod niedaleko leżące wzgórze i tam się osiedliła. W ten sposób powstał w XV w. Podgórz (>>>) który do 1934 r. był osobnym miasteczkiem niezależnym od Torunia (w 1934 r. został włączony do Torunia), a do 1992 r. należącym do innej diecezji (do archidiecezji gnieźnieńskiej; do XIX w. do diecezji kujawskiej).
Data publikacji: 08-07-2019