Zamek Dybów (dybowski) w Toruniu

Zamek dybowski (Dybów) został zbudowany mocą króla Władysława Jagiełły w latach po 1424 r. na kujawskim brzegu Wisły, przy granicy Królestwa Polskiego z państwem krzyżackim, jako stacja celna na drodze do krzyżackiego Torunia oraz jako siedziba polskich starostów królewskich, w miejscu gdzie obecna Mała Wisła łączy się z głównym korytem Wisły (obecnie w kujawskiej części Torunia).

 

Budowa tego zamku była możliwa po tym, jak na mocy pokoju w Mełnie w 1422 r. Polska odzyskała tę nadwiślańską okolicę (Nieszawę (obecną Małą Nieszawkę), Murzynno i Orłowo w północnych okolicach Inowrocławia).

Zamek miał ustabilizować sytuację w tym regionie.

Jednocześnie ten nadgraniczny zamek miał być demonstracją siły państwa polskiego w okolicznościach dotychczasowych konfliktów zbrojnych polsko-krzyżackich i miał symbolizować trwałość Królestwa Polskiego po tej - kujawskiej stronie Wisły. Dodatkowo dla umocnienia tego przekazu król zdecydował o lokowaniu pod zamkiem miasta Nieszawy. Paradoksalnie jednak kilkadziesiąt lat później, w 1457 r. kolejny król - Kazimierz Jagiellończyk, zadłużony u torunian, na żądanie Torunia zobowiązał się do zburzenia tego miasta-symbolu (zobacz: Przywileje kazimierzowskie dla Torunia).
 
Obecnie obok zamku krzyżackiego Dybów jest drugą średniowieczną warownią w Toruniu.

 

W swej kilkuwiekowej historii zamek dybowski był strategicznym punktem militarnym i miejscem ważnych wydarzeń politycznych. W latach 1431-1435 został zdobyty i przejściowo pozostawał w rękach Krzyżaków.

Tu w 1452 r., przed wybuchem polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej (1454-1466), odbywały się rokowania pomiędzy Polską a mieszczanami toruńskimi i pruskimi oraz rozmowy polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka z mistrzem krzyżackim, tu został wydany uroczysty akt wcielenia do Polski ziem pruskich, zaś w 1454 roku szlachta otrzymała od króla szereg przywilejów zwanych statutami nieszawskimi.

Na zamku dybowskim zapoczątkowano negocjacje w 1466 roku ws. warunków drugiego pokoju toruńskiego, zawartego ostatecznie w Dworze Artusa.

W 1474 roku przyszła tu na świat córka Kaziemierza Jagiellończyka, Anna Jagiellonka, późniejsza żona księcia pomorskiego Bogusława X.

 

Po wojnie trzynastoletniej i włączeniu Prus Królewskich do Królestwa Polskiego zamek stracił strategiczne znaczenie, funkcjonował jednak nadal jako siedziba starosty i komora celna (do 1793 roku).

 

Obok zamku dybowskiego, tuż po jego powstaniu, wyrosła wkrótce polska osada kupiecka, która szybko przekształciła się w miasto, zwane również Nieszawą (>>>), Nową Nieszawą lub Dybowem, stanowiące groźną konkurencję handlową dla kupiectwa toruńskiego, co w 1460 roku było przyczyną przeniesienia Nieszawy w obecne miejsce przez króla Kazimierza Jagiellończyka.
Od końca XV wieku, już w zmienionej sytuacji geopolitycznej (włączenie Torunia i Prus Królewskich do Królestwa Polskiego), pod zamkiem dybowskim osada zaczęła rozwijać się ponownie, która z czasem, z powodu częstych zalewów powodziowych, przenosi się na miejsce wyżej położone tworząc w ten sposób Podgórz - zrazu dorębne miasteczko, dziś kujawską dzielnicę Torunia.

 

 

W czasie "potopu" szwedzkiego Szwedzi podjęli próbę zniszczenia zamku, aby nie stanowił dogodnego przyczółka dla wojsk króla polskiego chcącego odzyskać Toruń. Ładunek wybuchowy podłożony 6 lipca 1656 r. wprawdzie nie zdołał zniszczyć całego zamku, ale uszkodził go znacznie i odtąd zaczyna się jego upadek. Już na rycinach XVIII-wiecznych przedstawiany jest jako ruina. W dalszym ciągu znajdowała się tu jednak polska komora celna, gdzie przeprowadzano kontrolę towarów.

W 1703 roku, w czasie oblężenia szwedzkiego spod jego murów ostrzeliwano Toruń, dokonując w mieście najpoważniejszych w jego historii zniszczeń wojennych. Później, w czasie wojen napoleońskich, zamek stanowił istotny punkt 3-miesięcznego oporu wojsk napoleońskich w czasie rosyjskiego oblężenia Torunia w 1813 roku.

 

Po zajęciu miasta przez Prusaków w ramach II rozbioru Polski w 1793 r. pozostałości Dybowa zostały przekształcone w gorzelnię. Władze pruskie zlikwidowały folwark, przeznaczając większą część gruntów na plac ćwiczeń garnizonu.

W 1848 roku ruiny ufortyfikowano, otaczając je wałami, później zniwelowanymi. Dla potrzeb fortu zbudowano sklepione pomieszczenie w skrzydle północnym i wprowadzono zmiany w skrzydle południowym.

 

 

Widok od płn.-zach.

 

 

Zamek był okazałym, czterokondygnacyjnym budynkiem ceglanym na planie prostokąta (równoległy do Wisły) o wymiarach 46 x 15 m, do którego od południa przylegał rozległy dziedziniec otoczony wysokimi murami i strzeżony wieżą bramną. Gmach posiadał sklepione piwnice i drewniane stropy na trzech piętrach, a wieńczył go dwuspadowy, kryty dachówką dach. Krótsze boki budynku były ozdobione szczytami.
Prawdopodobnie od północnego-zachodu znajdowało się gdanisko, co sugeruje zachowana, ukośna względem budynku, masywna przypora. Zamek w północno-wschodnim narożniku posiadał prawdopodobnie wysoką wieżę.
Wysokie mury dobudowane od południa w latach 1431-1462, wytyczyły obszerny dziedziniec, którego narożniki wieńczyły wieżyczki, z których można było prowadzić ogień artyleryjski. Brama wjazdowa znajdowała się w murach dziedzińca od południa, a prowadził do niej zwodzony most nad fosą.

Ilustracja obok: Dybów na sztychu Erika Dahlbergha z dzieła Samuela Pufendorfa "De rebus a Carolo Gustavo Sveciae rege gestis", wydanie z 1696 r.

Wg legendy zamek ma podziemne połączenie pod Wisłą z katedrą św.św. Janów.

 

Do dziś zachowały się w dobrym stanie mury zewnętrzne, prawie pełnej wysokości wraz z bramą wjazdową, otaczające dziedziniec.
Obecnie Dybów utrzymany jest w formie trwałej ruiny, na której od 1998 roku przez kilka kolejnych lat trwały pierwsze w historii zamku prace archeologiczne. Wiele ciekawych znalezisk archeologicznych, eksponowano na specjalnych wystawach. W wykopaliskach odnaleziono np. fragmenty średniowiecznych szklanych pucharów, gotyckie kafle piecowe z wyobrażeniami figuralnymi oraz wczesnorenesansowe kafle glazurowane z przełomu XVI i XVII w., w tym fragment z podobizną króla w koronie. Obok krakowskiego - jest to jedyny tak piękny i różnorodny zbiór kafli piecowych w Polsce. Wydobyto też dużą ilość ceramiki naczyniowej pochodzącej z zastawy stołowej - fragmenty kubków i misek.

 

 

 

 

Natomiast w 2011 i 2012 r. prowadzono badania w poszukiwaniu miasta przy zamku. Prowadzone badania pozwoliły dokładnie poznać historię zamku i miasta Nieszawy, być może zweryfikują nawet dotychczasową wiedzę na ich temat. Zamek dybowski i teren wokół kryją w sobie wiele zagadek i wiele szczegółów pozostaje nadal nieznanych.
Wcześniejsze prace zabezpieczająco-konserwatorskie miały miejsce w latach 30. i 70. XX wieku, kiedy to zrekonstruowano południową bramę wjazdową oraz wyeksponowano doskonale zachowany obwód murów dziedzińca.