13 najważniejszych wydarzeń w historii Torunia
Wydarzenia, decyzje, które określiły status, rangę i charakter Torunia na kolejne dekady i wieki.
Bez wątpienia jednymi z najważniejszych momentów w dziejach Torunia, decydujących o jego pozycji gospodarczej i politycznej na kilka stuleci, było przystąpienie do Hanzy przed 1280 r., wypowiedzenie posłuszeństwa swoim założycielom - Krzyżakom w 1454 r. oraz nadanie przez króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. przywilejów kazimierzowskich w 1457 r. określających podstawy prawne autonomicznego ustroju Torunia i różniące go od ustroju miast polskich w całym czasie jego przynależności do Rzeczypospolitej (do 1793 r.).
Z kolei dzisiejsza niska ranga Torunia to efekt decyzji Królestwa Prus z okresu rozbiorów, zwłaszcza z lat 1770 i późniejszych następstw włączenia Torunia do zaboru pruskiego w 1793 r.
Bez wątpienia jednymi z najważniejszych momentów w dziejach Torunia, decydujących o jego pozycji gospodarczej i politycznej na kilka stuleci, było przystąpienie do Hanzy przed 1280 r., wypowiedzenie posłuszeństwa swoim założycielom - Krzyżakom w 1454 r. oraz nadanie przez króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. przywilejów kazimierzowskich w 1457 r. określających podstawy prawne autonomicznego ustroju Torunia i różniące go od ustroju miast polskich w całym czasie jego przynależności do Rzeczypospolitej (do 1793 r.).
Z kolei dzisiejsza niska ranga Torunia to efekt decyzji Królestwa Prus z okresu rozbiorów, zwłaszcza z lat 1770 i późniejszych następstw włączenia Torunia do zaboru pruskiego w 1793 r.
Nadanie praw miejskich, 1232 r. lub 1233 r.
Lokowany w ramach kolonizacji niemieckiej Toruń był na tych ziemiach pionierem władzy samorządowej i najważniejszym ośrodkiem kształtowania się poczucia tożsamości stanowej mieszczaństwa. Razem z lokacją Torunia i Chełmna w 1233 r. lub 1232 r. (zobacz: Kiedy założono Toruń?) pojawił się zachodni, nowoczesny model miasta, różniącego się od wsi w sensie prawnym i gospodarczym. Ważniejsze jednak od tego były swobody, jakie chełmiński przywilej lokacyjny zapewniał, zupełnie nowatorskie i dotąd nieznane, dotyczące sądownictwa miejskiego, prawa własności i inych (więcej o tym tutaj), które następnie spowodowały pomyślny rozwój miasta i stanu mieszczańskiego toruńskiego.
Od 1459 r. toruńska Rada pełniła rolę sądu wyższego dla wszystkich miast założonych na prawie chełmińskim.
Od 1459 r. toruńska Rada pełniła rolę sądu wyższego dla wszystkich miast założonych na prawie chełmińskim.
► Zobacz: Prawo chełmińskie (przywilej chełmiński)
Przystąpienie do Hanzy przed 1280 r.

Do Hanzy - najważniejszej organizacji handlowej średniowiecza - należało Stare Miasto Toruń już kilkadziesiąt lat po lokacji, tj. przed 1280 r. W ten sposób bardzo szybko włączył się Toruń do systemu gospodarki europejskiej i stał się jej ważnym ogniwem.
Jednocześnie ta siła mechanizmów gospodarki hanzeatyckiej potęgowała w każdej dziedzinie rozwój Torunia: ludnościowy, powierzchniowy, ekonomiczny, architektoniczny, kulturalny, artystyczny i społeczny, powodując wzrost siły politycznej Torunia i kształtując jego oblicze na kolejne stulecia.
O znaczeniu Torunia w Hanzie świadczy m.in. fakt, że kilku torunian pełniło funkcję starszych kantoru Hanzy w Brugii. Stare Miasto Toruń jako najstarsze zwoływało zjazdy miast hanzeatyckich w ramach kwartału pruskiego, a jego przedstawiciele zawsze zasiadali jako pierwsi, przed przedstawicielami innych miast, w tutejszym Ratuszu Staromiejskim mieściło się archiwum Hanzy tegoż kwartału.
Nawiązywanie do tradycji hanzeatyckiej i wolności Torunia będzie jeszcze bardzo silne w XVIII w., kiedy pojawią się plany ustanowienia Torunia wolnym miastem hanzeatyckim w okresie I rozbioru Polski (zobacz: Toruń w okresie przedrozbiorowym).
Z okresu przynależności Torunia do Hanzy pochodzi dziś największe dziedzictwo kulturowe Torunia.
► Zobacz: Toruń: Hanzeatyckie emporium
Wypowiedzenie posłuszeństwa Krzyżakom i włączenie do Prus Królewskich 1454-1466

Wkrótce Stare Miasto Toruń stało się głównym czynnikiem opozycji stanowej przeciw Krzyżakom i działając wspólnie z pozostałymi wielkimi miastami (Gdańskiem, Elblągiem, Chełmnem), zmierzało do zorganizowania formalnej organizacji antykrzyżackiej. Ostatecznie w 1440 r. na podstawie konceptu przygotowanego przez Radę Starego Miasta Torunia (a zwłaszcza burmistrzów Johana Huxera i Hermana Rusopa) doszło do zawiązania Związku Pruskiego - konfederacji miast i rycerstwa przeciw wzrastającemu uciskowi ze strony Krzyżaków, którego celem było wypowiedzenia posłuszeństwa i doprowadzenie do włączenia Prus do Królestwa Polskiego. Od 1453 r. w Toruniu mieściła się siedziba powołanej w tymże roku Tajnej Rady Związku Pruskiego, podejmującej ostateczne kroki do osiągnięcia ww. celów.
Zapoczątkowane w Toruniu 6 lutego 1454 r. powstanie rozprzestrzeniło się na całe państwo krzyżackie, gdzie w ciągu miesiąca prawie wszystkie zamki znalazły się w rękach powstańców. Fizycznie rozpoczęła się polsko-krzyżacka wojna trwająca 13 lat, w której to Toruń był obok Gdańska jednym z głównych finansujących działania militarne, w których zresztą sam poprzez swoich zbrojnych brał aktywny udział.
Wg wyliczeń historyków Stare Miasto Toruń na wojnę wydało 196 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat.
W trakcie wojny Toruń pełnił niemal kierowniczą rolę w walce o realizację celów ogólnopruskich, jako główny ośrodek dla stanów pruskich, a także dla królewskiej władzy polskiej, stanowiąc jej rezydencję w czasie działań wojennych. W efekcie do miasta przybywały różnorodne poselstwa zagraniczne z papieskimi legatami na czele, które podejmowały tutaj inicjatywy mediacyjne.
Przebieg wydarzeń politycznych w toku wojny wykazał, że Toruń stał się uznanym rzecznikiem interesów małych miast i rycerstwa Ziemi Chełmińskiej, pośrednikiem w wielu sprawach partykularnych i ogólnych między członkami Związku Pruskiego oraz między nimi a królem polskim, a także koordynatorem wielu poczynań politycznych, wojskowych i gospodarczych dotyczących Prus. Rada miejska utrzymywała ścisłe kontakty z królem i była informowana o wszystkich sprawach związanych z wojną.
W 1466 r. w tym mieście, grającym główną rolę w doprowadzeniu do przyłączenia Prus Królewskich do Królestwa Polskiego, dokonano zakończenia wojny 13-letniej i zawarcia krzyżacko-polskiego układu pokojowego - II pokoju toruńskiego, zaprowadzającego nowy porządek na ziemiach pruskich.
► Zobacz: Toruń buntuje się przeciwko Krzyżakom
Przywileje kazimierzowskie 1457 r.

Początek reformacji w Toruniu 1521 r.
W wyniku królewskiego przywileju wolności wyznania (1558 r., król Zygmunt August) Toruń stał się miastem protestanckim aż do włączenia go do Królestwa Prus (II rozbiór Polski 1793 r.) i jednym z głównych ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej.
Silne ruchy społeczne w 1521 r. (m.in. torunianie obrzucili kamieniami i zmusili do odwrotu legata papieskiego i towarzyszących mu biskupów, którzy usiłowali przed kościołem Świętojańskim spalić wizerunek Marcina Lutra i pisma uznane za heretyckie) w wyniku których wkrótce religią panującą w Toruniu stał się protestantyzm i na kolejne stulecia Toruń stał się jednym z najważniejszych miast protestanckich w Rzeczypospolitej.
Ponadto elementem wyróżniającym Toruń spośród wielu innych miast polskich, był rozwój kulturalny i artystyczny na dużą skalę w okresie nowożytnym, w oparciu o zasady kultury i humanizmu protestanckiego (zobacz: Respublica Thorunensis).
Założenie Gimnazjum Toruńskiego 1568 r.

To właśnie Gymnasium Academicum Thorunensis było tym centrum, które tworzyło wysoką rangę kulturalną, artystyczną Torunia, i wokół którego skupiało się środowisko naukowe, którego nie powstydziłyby się ówczesne uniwersytety europejskie.
W 1595 r. z inicjatywy burmistrza H. Strobanda podejmowano próby założenia w Toruniu uniwersytetu, które jednak nie powiodły się.
► Zobacz: Gimnazjum Akademickie
Tumult toruński 1724 r.

Odtąd wrogość szlacheckiej Rzeczypospolitej wobec protestanckiego Torunia trwała aż do rozbiorów Polski.
Inną kwestia był międzynarodowy wymiar tumultu toruńskiego: w wyniku nieproporcjonalnie surowego i stronniczego wyroku sądowego, Rzeczpospolita pogłębia w Europie opinię państwa nietolerancyjnego religijnie, z groźbą obcej interwencji zbrojnej włącznie.
► Zobacz: Tumult toruński
Pierwszy rozbiór Polski 1772 r.

Dzialania władz pruskich okresu między I a II rozbiorem Rzeczypospolitej, zmierzające do upadku gospodarczego i ekonomicznego Torunia, osiągnęły cel. Na skutek masowej emigracji liczba ludności spadła z ok. 10 tys. w 1772 r. do ok. 6 tys. w 1793 r. Nastąpiło zdecydowane ograniczenie toruńskiego handlu, produkcji rzemieślniczej oraz zubożenie szerokich kręgów mieszczaństwa, co odbiło się na stanie i wyglądzie większości kamienic i stanu zabudowy miasta.
Rzeczywistość tę najtrafniej chyba opisał wybitny toruński historyk XIX wieku, Arthur Semrau: "Miasto zostało złamane na duszy i ciele i przemieniło się z dumnej Królowej Wisły w żebraczkę".
Drugi rozbiór Polski 1793 r.

Liczba ludności spadła z ok. 18-20 tys. w XVII w. do 6 tys.
Okres zaborów, trwający do 1920 r., diametralnie i trwale zmienił Toruń, powodując jego upadek z pozycji jednego z największych, najbogatszych, a przede wszystkim wyjątkowo samorządnego, niemal autonomicznego miasta, do roli dzisiejszej: przeciętnego miasta średniej wielkości. Dzisiaj Toruń jest jedynym miastem, które straciło swoją dawną silną pozycję i nie należy, jak w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, do jednego z kilku największych i najważniejszych miast (zobacz: Upadek Torunia. Degradacja Torunia).
Okres napoleoński 1806-1815

W tym okresie nastąpiła duża degradacja i zubożenie zabudowy miasta – wiele bogatych dotąd kamienic gotyckich, renesansowych i barokowych podupadło do tego stopnia, że w ciągu następnych lat w wyniku ich remontów i przebudowy Toruń zatracił charakterystyczną dla bogatych miast północnych i dominującą tutaj architekturę gotycko-renesansową niderlandzką, zastąpioną istniejącym do dziś skromnym, nie wyróżniającym się stylem neoklasycystycznym, eklektycznym. Rozebrano też wiele obiektów poza murami, np. gotycki kościół św. Jerzego.
► Zobacz: Toruń napoleoński. Napoleon w Toruniu.
Twierdza Toruń po 1815 r.

Ograniczenia budowlane wynikające z obostrzeń prawnych związanych z funkcją obronną Torunia, doprowadziły, że miasto objęte ciasnym pierścieniem fortyfikacji nie miało fizycznie przestrzeni rozwojowej.
Z drugiej jednak strony nadany wtedy charakter wojskowy Torunia utrzymał się przez kilkanaście kolejnych dekad, a jego wyrazem - poza oczywistymi budowlami militarnymi - był rozwój urbanistyczny powodowany właśnie pełnioną funkcją.
► Zobacz: Twierdza Toruń
Włączenie Torunia do II Rzeczypospolitej 1920 r.

W okresie międzywojennym Toruń zamieszkiwała rzesza polskiej inteligencji, działaczy politycznych i społecznych. Miasto rozwinęło się przestrzennie i komunikacyjnie, ponad dwukrotnie wzrosła liczba mieszkańców. Poza ośrodkiem administracyjnym i naukowo-kulturalnym Toruń był też wielkim centrum wojskowym.
► Zobacz: Toruń międzywojenny
Okres PRL od 1945 r.

Decyzja ta i jej następstwa w decydujący sposób ukształtowały dzisiejszy Toruń.
Wraz z degradacją Torunia do roli powiatu rozpoczęto przenoszenie wielu instytucji państwowych i administracyjnych z Torunia do Bydgoszczy. W powojennych dziesięcioleciach Toruń pozbawiony tego czynnika miastotwórczego oraz centralnie przyznawanych środków na inwestycje zastygł w rozwoju.
► Zobacz: Upadek Torunia. Degradacja Torunia.
Również w 1945 r. zrealizowano przedwojenne projekty utworzenia w Toruniu uniwersytetu. Sprzyjała temu repatriacja polskiej kadry naukowej przede wszystkim z Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, które teraz znalazło się poza granicami Polski.
Ostatecznie po 350 latach od pierwszej próby utworzenia uniwersytetu w Toruniu udało się to teraz, a Toruń stał się pierwszym ośrodkiem uniwersyteckim w północnej Polsce.
► Zobacz: Historia szkolnictwa wyższego w Toruniu