To musisz wiedzieć o Toruniu

Chociaż najstarsze ślady osadnictwa na terenie Torunia datowane są na okres kultury łużyckiej (1000 - 500 r. p.n.e.), to jednak bezpośredni wpływ na rozwój miasta miało osadnictwo zapoczątkowane około IX-X w. naszej ery. Na miejscu późniejszego zamku krzyżackiego na północnym (pomorskim) brzegu Wisły powstała wtedy osada z obronnym wałem, która rozwijała się przy przeprawie przez Wisłę prowadzącej z Kujaw i z południa nad Bałtyk i na północny-wschód. Osada ta była początkiem nieprzerwanej (z krótkim wyjątkiem na początku XIII w.) do naszych czasów ciągłości osadniczej.

Eksplozja rozwoju i nowoczesnej cywilizacji nadeszła wraz z Krzyżakami. To oni w 1233 r. (lub raczej w 1232 r.; zobacz: Kiedy założono Toruń?) aktem prawnym (prawo chełmińskie) formują pierwsze miasto lokacyjne na obecnych północnych ziemiach polskich i nadają mu nazwę Thorun; jednocześnie ok. 45 km na północ, również nad Wisłą, zakładają miasto Chełmno. Niezwykle dynamiczny rozwój Torunia zasilanego intensywnym strumieniem nowych osadników, głównie niemieckojęzycznych, pokrzyżował plany Krzyżaków - projektowane na stolicę państwa krzyżackiego Chełmno pozostało mniej atrakcyjnym ośrodkiem, a rangę pierwszorzędną osiągnął właśnie Toruń, stając się tutaj liderem kontaktów w ramach Hanzy. Już w niecałe 20 lat po lokacji obszar miasta trzeba było niemal dwukrotnie powiększyć, by zmieścić wszystkich chętnych do zamieszkania tutaj; to nadal mało, więc w 31 lat po lokacji (w 1264 r.) Krzyżacy zdecydowali o "doklejeniu" od wschodu Nowego Miasta Torunia. W XIV wieku cały ten toruński zespół miejski staje się jednym z największych i najbogatszych miast w Europie środkowej, liczy ok. 20 tys. mieszkańców; jest też wielkim centrum sztuki. Wkrótce jednak jego mieszczaństwo buntuje się przeciwko łamiącym prawa Krzyżakom i doprowadza do wybuchu powstania antykrzyżackiego, kierując jednocześnie prośbę do króla Polski o włączenie do Królestwa Polskiego, co skutkuje wypowiedzeniem wojny polsko-krzyżackiej. Toczy się ona 13 lat (wojna 13-letnia 1454-1466), w dużej części finansowana jest przez przebogaty Toruń (na wojnę Toruń wydał prawie 200 tys. grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat) i kończy się sukcesem, również w Toruniu - zawarciem II pokoju toruńskiego w 1466 r. Już w trakcie trwania tej wojny król Polski, Kazimierz Jagiellończyk w uznaniu zasług Torunia w doprowadzeniu do likwidacji państwa krzyżackiego obsypuje Toruń licznymi i bardzo ważnymi przywilejami (przywileje kazimierzowskie). To dla Torunia przełomowy moment i kamień milowy w jego historii - przywileje te określiły podstawy prawno-ustrojowe samorządu, niezależności i gospodarki Torunia aż do rozbioru Rzeczypospolitej i włączenia Torunia do Królestwa Prus w 1793 r.; Toruń stał się teraz republiką mieszczańską, niemal autonomicznym miastem-państwem, rzeczpospolitą w Rzeczypospolitej, która gdy tylko się to rajcom podobało, zamykała swoje bramy nawet królom. W otwartym w ten sposób kolejnym złotym wieku toruńskich dziejów, miasto znowu wielkością bliskie jest stolicy, tym razem Warszawie, i liczy ok. 18 - 20 tys. mieszkańców w pierwszej poł. XVII w. Znakomicie rozwijający się handel toruński tworzy z Torunia miasto tak bogate, że zamożność jego (podobnie jak Gdańska) razi trochę na tle rozpoczynającego się upadku gospodarczego Rzeczypospolitej. Możny patrycjat toruński, opływając w bogactwa zdobyte handlem i rzemiosłem utrzymuje kulturalne kontakty europejskie w duchu protestanckiego humanizmu, gromadzi dzieła sztuki, teraz renesansowej i manierystycznej, oraz bogate księgozbiory. Przedrozbiorowy Toruń stanowi niezwykle ważny ośrodek kulturalno-naukowy. I choć nie powiodły się próby założenia w 1595 r. uniwersytetu, to działa tu słynne Gymnasium Academicum z wybitnymi uczonymi, których nie powstydziłyby się uniwersytety europejskie, ściągające młodzeż z krajów środkowoeuropejskich, a sam Toruń posiadający przywilej swobody wyznania staje się magnesem ściągającym tu przybyszów z Europy, ludzi o wybitnych zdolnościach i umiejętnościach, wpisujących się i tworzących tutejszą kulturę i jej dokonania. Kres świetności Torunia przynosi okres po 1772 r.; wtedy wspaniałe miasto Toruń upadło; bez pożywienia, wyludnione, biedne, zrujnowane i wzgardzone popadło w nędzę;  zostało złamane na duszy i ciele i przemieniło się z dumnej Królowej Wisły w żebraczkę. Ówczesny król Staisław August Poniatowski lamentuje: Naprawdę, że nie mogę myśleć o mieście Toruniu bez łez w oczach. To miasto jest zawsze jednym z najwierniejszych, a jednak zawsze jednym z najnieszczęśliwszych.

 

Toruń jest unikatowym przykładem średniowiecznego miasta podwójnego. To jedna z wyróżniających Toruń cech - wyjątkowe połączenie bogatego, hanzeatyckiego Starego Miasta (założonego w 1233 r. lub w 1232 r.) z sąsiednim rzemieślniczym Nowym Miastem (założonym w 1264 r.) i Zamkiem krzyżackim (z poł. XIII w.). Całość tworzy dziś średniowieczny zespół miejski i historyczne centrum Torunia, jest świetnie zachowanym, wysokiej rangi zabytkiem, wpisanym na prestiżową Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO oraz na Listę Pomników Historii.

Każde z dawnych, odrębnych do 1454 r. miast, posiadało swoje struktury organizacyjne, władze, mury miejskie, ratusze i centralne place - dziś Rynek Staromiejski i Rynek Nowomiejski. Co jednak je różniło to przede wszystkim stan zamożności - rzemieślniczemu Nowemu Miastu daleko było do potęgi ekonomicznej Starego Miasta, które stukrotne zyski czerpało będąc hanzeatyckim europejskim ośrodkiem handlowym.

 

 

Dzisiejszy Toruń to jedyny w Polsce przypadek miasta tak zdegradowanego - z roli jednego z niewielu największych, najbogatszych i cieszącego się autonomią prawno-ustrojową w całym pięćsetletnim okresie przedrozbiorowym - do współczesnej rangi miast średnich.

Bogate w zabytki architektury, zabytki ruchome oraz dzieła sztuki i kultury historyczne centrum Torunia jest obecnie nie tylko świadectwem minionej potęgi, ale i cieniem dawnej świetności.

Chociaż dzisiejszy Toruń leżąc na obu brzegach Wisły jest miastem kujawsko-pomorskim (najbardziej kujawsko-pomorskim w całym kujawsko-pomorskim województwie), to jednak w całej swej historii - i zachowanym dziś dziedzictwie - był częścią Pomorza nadwiślańskiego (zwłaszcza jego południowej części - Ziemi Chełmińskiej), a ściślej mówiąc: najpierw państwa krzyżackiego (do 1454 r.), później Prus Królewskich (1454-1793) - a więc terenów, których południową granicą była Wisła - terenów ściśle związanych z kulturą i cywilizacją hanzeatycką pobrzeża Bałtyku i Morza Północnego. Kultura ta zdecydowanie różniła się od typowej kultury polskiej obecnej tuż po drugiej - kujawskiej stronie Wisły. Dodatkowym czynnikiem wyróżniającym Toruń był jego niemieckojęzyczny i protestancki charakter, który w okresie nowożytnym determinował rozwój tutaj północnoeuropejskiego humanizmu, niespotykanego w miastach polskich na taką skalę jak w wielkich miastach pruskich.

Pomorze nadwiślańskie nie jest jednak równoznaczne z Pomorzem Gdańskim, czyli tym regionem, który został w 1308 r. zajęty przez Krzyżaków, a położonym na zachód od dolnej Wisły i będący zachodnią częścią Pomorza nadwiślańskiego.

 

 

To trzy ikony Torunia, a jednocześnie najpopularniejsze i najsilniejsze spontaniczne skojarzenia, jakie Toruń przywodzi na myśl. Jednocześnie te trzy cechy są trwałym i silnym elementem tożsamości i dziedzictwa Torunia, wynijakącym z jego historii. Są tym cenniejsze, bowiem nie są wypracowane współczesnymi kosztownymi działaniami marketingowymi, a wynikają z wielowiekowej naturalnej siły promocyjnej i dziedzictwa Torunia.

Mikołaj Kopernik, urodzony w Toruniu 19 lutego 1473 r. to najsłynnijeszy i najwybitniejszy torunianin, a jednocześnie jedna z ikon Polski. Jeden z najwybitniejszych naukowców w dziejach ludzkości. Sam wielokrotnie podkreślał swoje pochodzenie tytułując się "Torinensis" (torunianin), już od XVI w. jest czczony jako wielki torunianin.

Z kolei pierniki toruńskie to jedna z najbardziej rozpoznawalnych polskich marek, związana z Toruniem już od XIV w.

Toruń to też znane miasto cennych i wyjątkowych zabytków architektury i sztuki. Ta spuścizna pochodzi przede wszystkim z czasów przedrozbiorowej świetności Torunia - jednego z kilku największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej.

 

Toruń od wielu dziesięcioleci cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem i rozpoznawalością jako jedno z najatrakcyjniejszych turystycznie miast w Polsce, wyróżniających się przede wszystkim swoim dziedzictwem. Właśnie to dziedzictwo i jego wysoka ranga artystyczna, architektoniczna i historyczna oraz tak subiektywne cechy, jak odczucia piękna, wręcz zachwytu nad historycznym, niepowtarzalnym klimatem i nadwiślańskim położeniem miasta ściągają do Torunia rzesze turystów z całego świata, a fachowe klasyfikacje lokują Toruń na wysokich pozycjach.

Trzy największe marki Torunia - gotyk, piernik i Kopernik - to oczywiście najbardziej znane i ponadczasowe symbole Torunia. Jednak nie wyczerpują one jego atrakcyjności. Toruń, oferujący gościom ogromną różnorodność walorów i atrakcji uznany został, ze względu na swoje unikatowe cechy przestrzenne, architektoniczne i historyczne, za dziedzictwo całej ludzkości poprzez wpis na najbardziej prestiżowe wyróżnienie - Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

W konsekwencji uznania potencjału turystycznego Toruń wymieniany jest w licznych przekazach medialnych, artykułach najważniejszych gazet w Europie i USA, np. w 2018 r. CNN Travel wskazał Toruń jako jezno z 11 najpiekniejszych miejsc w Polsce, w 2015 r. nowojorski The Huffington Post uznał Toruń za jedno z 10 "szaleńczo wspaniałych" (Insanely Gorgeous) europejskich celów podróży. Z kolei National Geographic Polska sklasyfikował toruński Rynek Staromiejski z gotyckim monumentalnym Ratuszem Staromiejskim za jedno z "30 najpiękniejszych miejsc na świecie", a w 2010 r. magazyn Forbes ulokował Toruń na pierwszej pozycji polskich miast atrakcyjnych dla biznesu.

Toruń od dziesięcioleci jest obecny w ofercie wielu biur turystycznych i przyciąga coraz większą liczbę turystów każdego roku, którzy spędzają co najmniej jedną noc tutaj. Także dzięki tej rozpoznawalności oraz innym atutom Toruń jest atrakcyjną lokalizacją dla prowadzenia biznesu.

► Zobacz też: Toruń w rankingach.

 

 

Wkrótce po założeniu Toruń stał się już przed 1280 r. członkiem wielkiego związku handlowego północnej Europy - Hanzy. Było to możliwe m.in. dzięki Wiśle, która jako łącznik Torunia z Europą zachodnią spowodowała, że tu powstał największy śródlądowy port, stając się już w XIII w. niejako śródlądowym portem morskim (patrz niżej). Ta przynależność do związku hanzeatyckiego miała decydujący wpływ na rozwój i ukształtowanie średniowiecznego Torunia. Odcisnęła ona niezatarte piętno na obliczu tego portowego i kupieckiego miasta. To właśnie kontakty handlowe z Lubeką oraz miastami Flandrii łączyły się z powiązaniami kulturowymi i kulturalnymi, które rozwinęły tożsamość Torunia i stworzyły zachowane do dziś jego dziedzictwo, należące do kręgu kulturowego południowych pobrzeży Bałtyku i Morza Północnego, sięgającego od Flandrii po Rygę.

Toruń odgrywał przodująca rolę w grupie pruskich miast hanzeatyckich, będąc inicjatorem zwoływania zjazdów miast pruskich oraz koordynatorem spraw polityki handlowej na rynkach zagranicznych, a w toruńskim Ratuszu Staromiejskim mieściło się archiwum Hanzy kwartału pruskiego. Pierwszorzędną rolę Torunia podkreśla też inny fakt: w 1298 r. pod opieką Torunia kupcy gdańscy rozpoczęli działalność kantorową w Lubece, a Lubeka utworzyła swój kantor w Gdańsku.

Chociaż rola Torunia w Hanzie słabnie od początku XV w., kiedy w siłę rośnie Gdańsk, to jednak ostatni raz wziął Toruń udział w zjeździe miast hanzeatyckich w Lubece w 1572 r., reprezentując też Chełmno, Elbląg, Braniewo i Królewiec.

 

 

 

Od początku swojego istnienia Toruń, leżąc nad Wisłą związany był z wodą i  rozwijał się dzięki wodzie. Wręcz jego niesłychanie dynamiczny rozwój i dobrobyt uzależniony był od wody - od kontaktów gospodarczych i kulturalnych, które możliwe były dzięki wodzie - Wiśle i Morzu Bałtyckiemu.

To właśnie nadwiślańskie położenie Torunia gwarantowało sukces tego miasta, które już w XIV w. licząc ok. 20 tys. mieszkańców należało do wąskiego grona największych i najbogatszych miast w Europie środkowej (zobacz: Królowa Wisły. Toruń w czasach świetności).

Do portu toruńskiego przybijały w średniowieczu statki morskie, a wielkim handlem drogą wodną przez Wisłę, Bałtyk i Morze Północne z Europą północną i zachodnią w ramach związku hanzeatyckiego, wg zachowanych wykazów z XIV w., bez żadnych pośredników trudniło się aż 172 kupców toruńskich. To właśnie tymi drogami wodnymi torunianie żeglowali swoimi statkami i w ramach Hanzy prowadzili ożywione bezpośrednie kontakty z miastami północnej Europy, od Londynu przez Flandrię, Skandynawię i północne Niemcy.

W rezultacie Toruń stał się jednym z najpotężniejszych ośrodków handlowych w Europie północnej i środkowej, stąd też określano to miasto ówcześnie śródlądowym portem morskim. W XIII i XIV w. nie było większego ośrodka wymiany handlowej dla ziem polskich związanego z drogą morską, a Gdańsk odebrał tę funkcję Toruniowi dopiero na przełomie XIV i XV w., a ostatecznie w 1537 r., kiedy pod naciskiem m.in. Gdańska zlikwidowano toruńskie prawo składu niemal na wszystkie towary, poza solonymi (zobacz: Kalendarium dziejów Torunia).

Pierwsza wzmianka o toruńskiej flocie pochodzi z roku 1242, czyli już niecałe dziesięć lat po uzyskaniu praw miejskich!

Już w połowie XIII w. hanzeatyccy kupcy toruńscy utrzymywali morskie szlaki handlowe z Flandrią. Dzięku temu Toruń nie tylko był największym (bezpośrednim!) importerem towarów zamorskich do Europy środkowej (państwa krzyżackiego, Polski, Węgier, Rusi), ale też eksportował większość towarów z Węgier i Rusi.

 

Port znajdował się nad Wisłą, w miejscu dzisiejszego Bulwaru Filadelfijskiego. Port miał szczególnie duże znaczenie do czasu, aż w końcu XIV w. roli tej nie przejął Gdańsk.

Toruński nadwiślański port tuż pod murami Starego Miasta funkcjonował nieprzerwanie przez ponad 7 stuleci, a Toruń zawsze związany był z komunikacyjną i handlową drogą wiślaną. To ona zapewniała Toruniowi w przeszłości dobrobyt i rozwój, nadając mu charakter miasta portowego i flisackiego (patrz: Flisacy w dawnym Toruniu). Dodatkowo w 1879 r. zbudowano w Toruniu Port Zimowy, a w 1909 r. Port Drzewny.

W okresie międzywojennym natomiast nadal mocno związany był z morzem i stanowił ważny ośrodek szkoleniowy (Oficerska Szkoła Marynarki Wojennej) i dowódczy polskiej marynarki wojennej; tu też stacjonowały okręty flotylli rzecznej.

Ostatecznie znaczenie Torunia jako największego portu na Wiśle zanika wraz z całą żeglugą wiślaną w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, a w 1973 r. zlikwidowane i przebudowane zostaje nabrzeże portowe przy Starym Mieście, na zawsze pozbawiając Toruń jego historycznego znaczenia i źródła potęgi. Dziś Toruń jest jedynym przypadkiem miasta, które dawniej było największym portem śródlądowym ziem polskich, a obecnie pozbawione jest portu rzecznego i perspektyw rozwojowych z tym związanych.

Przez pierwszych siedem wieków swojego istnienia (tj. do pocz. XX w.) Toruń był zawsze jedną z najpotężniejszych twierdz obronnych. Już poczynając od pierwszych silnych wałów drewniano-ziemnych, które oparły się najazdowi księcia Świętopełka w 1242 r., przez ceglane mury obronne, będące najstarszymi murami na ziemiach polskich, budowanymi od 1246 r., przez bastionowe obwarowania z XVII w., po wielką, jedną z największych w naszej części Europy, XIX-wieczną fortową Twierdzę Toruń, zachowaną do dziś w dużym stopniu.

W Toruniu w 1429 r. powstał pierwszy na ziemiach polskich barbakan, a w 1449 r. Toruń wzbogacił się o drugie takie dzieło obronne. Przebywający kilkakrotnie w Toruniu król Jan Olbracht tak zafascynowany był tymi budowlami i ich możliwościami obronnymi, że w 1498 r. zlecił budowę „takowej fortalicji” w Krakowie. Osobiście położył tam kamień węgielny pod budowę i przekazał na ten cel 100 grzywien.

 

 

Toruń w całej swej burzliwej historii był miastem pionierskim, w którym realizowano wiele przedsięwzięć lub wydarzeń nowatorskich i pierwszych w tej części Europy lub Polski.

► Założenie Torunia miało wielkie znaczenie w dziejach Pomorza, Polski i całej Europy środkowo-wschodniej.
Lokowany w ramach kolonizacji niemieckiej Toruń był na tych ziemiach pionierem władzy samorządowej i  najważniejszym ośrodkiem kształtowania się poczucia tożsamości stanowej mieszczaństwa. Razem z lokacją Torunia i Chełmna w 1233 r. (lub w 1232 r.) pojawił się zachodni, nowoczesny model miasta, różniącego się od grodów w sensie prawnym i gospodarczym.

► Toruń był pierwszym ośrodkiem założonym przez Krzyżaków sprowadzonych w 1231 r. do Polski - na Ziemię Chełmińską. Stał się bazą wypadową do podboju pogańskich Prusów i stworzenia tu potężnego państwa krzyżackiego. Z kolei nadanie w 1233 r. (lub w 1232 r.) Toruniowi praw miejskich spowodowało, że Toruń (wraz z Chełmnem) stał się pierwszym miastem na Pomorzu. Paradoksalnie Toruń był również pierwszym miastem, które wznieciło powstanie przeciw Krzyżakom (>>>), doprowadzając w konsekwencji do likwidacji państwa krzyżackiego.

 

 

 

 

Toruń ma ważne znaczenie w historii Polski i historii powszechnej. Odegrał pierwszorzędną rolę w rozwoju sieci osadniczej i w kształtowaniu się świadomości mieszczaństwa obecnych ziem polskich i Europy środkowej. Założenie Torunia (i Chełmna) - jednego z najstarszych miast o modelu zachodnim - zapoczątkowało istnienie prawa chełmińskiego, które stało się swoistą konstytucją samorządu miejskiego. Rada miasta Chełmna, a od 1459 r. Rada miasta Torunia, mając funkcję sądu wyższego tego prawa, stanowiła o kształtowaniu się systemu prawnego w kolejnych stuleciach. Dlatego ta kolonizacja na prawie chełmińskim jest podstawą tego, bez czego nie wyobrażamy sobie współczesnych miast - władzy samorządowej.
Z kolei członkostwo Torunia w Hanzie było drugim elementem mającym znaczenie w kwestii wpływu tego miast na historię powszechną. Do tej najważniejszej organizacji handlowej średniowiecza Toruń należał już kilkadziesiąt lat po lokacji (na pewno przed 1280 r.) i stał się jednym z jej najważniejszych członków. W ten sposób Toruń bardzo szybko włączył się do systemu gospodarki europejskiej i stał się jej ważnym ogniwem. O znaczeniu naszego miasta świadczy m.in. fakt, że kilku torunian pełniło funkcję starszych kantoru Hanzy w Brugii - ówczesnym centrum finansowym Europy północnej. Jednym z nich był burmistrz Johann von Soest, którego płyta nagrobna znajduje się w toruńskiej katedrze Świętojańskiej.
Po trzecie Toruń walnie przyczynił się do upadku państwa krzyżackiego i włączenia Prus Królewskich do Królestwa Polskiego. Torunianie odgrywali główne role w antykrzyżackim Związku Pruskim, doprowadzili do aktu inkorporacji ziem pruskich do Polski i mieli olbrzymi wkład w finansowanie polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej (1454-1466). A w działaniach zbrojnych nie ograniczyli się tylko do zburzenia "swojej" warowni. Uczestniczyli też m.in. w zdobywaniu zamków w Brodnicy i Świeciu. Efekt był taki, że kończący wojnę II pokój toruński w 1466 r. zlikwidował państwo krzyżackie w dotychczasowej formie, a jego najcenniejsze ziemie trafiły do państwa polskiego. To otworzyło drogę Rzeczpospolitej do Bałtyku (zobacz: Toruń buntuje się przeciwko krzyżakom).

 

 

Historyczne centrum Torunia zachowało prawie w całości swój dawny, zabytkowy charakter. W stanie prawie nienaruszonym przetrwało ciekawe, XIII-wieczne rozplanowanie ulic i placów trzech jego pierwotnie odrębnych członów: Starego Miasta, Nowego Miasta i zamku krzyżackiego - tworząc niezwykle malowniczy i posiadający najwyższą wartość zabytkową, artystyczną i historyczną układ urbanistyczny.

Cały ten średniowieczny obszar jest jednym z największych i najlepiej zachowanych zespołów zabytkowych w skali europejskiej.

Wśród wszystkich stylów architektonicznych, które odnaleźć można w Toruniu szczególnie wyróżnia się gotyk ceglany, pochodzący z okresu największej świetności gospodarczej Torunia. Wyjątkowość jego polega na tym, że w Toruniu osiąga on monumentalne rozmiary, zarówno w przypadku budowli sakralnych, jak i świeckich. Gotyk toruński stosuje nowatorskie na naszych ziemiach rozwiązania architektoniczne i na stałe wpisał się do podręczników historii sztuki i architektury. Obiekty te należą dziś do grupy najcenniejszych zabytków.

Ale gotyk to nie tylko architektura - w średniowieczu Toruń stanowił jeden z najważniejszych w państwie krzyżackim ośrodków sztuki - powstawały tu wysokiej klasy, szeroko cenione dzieła sztuki, zwłaszcza malarstwa, rzeźby, witrażownictwa i złotnictwa. Wiele z nich zachowało się do dziś przede wszystkim w muzeach i kościołach, ale niestety też wiele najcenniejszych uległo zaginęciu lub zniszczeniu, ze słynnymi rzeźbami gotyku międzynarodowego na czele - Piękną Madonną Toruńską oraz Madonną Brzemienną.

Toruń to przecież nie tylko gotyk. Później, w okresie nowożytnym miasto to nadal funkcjonowało w obrębie kultury i sztuki północneoeuropejskiej - niderlandzkiej. Dlatego w tym mieście tworzono budowle renesansowe (manierystyczne), którym zdecydowanie bliżej do architektury niderlandzkiej niż polskiej, a dopiero barok toruński jest już bardziej "południowy" niż "północny". Również w czasach nowożytnych powstwały w Toruniu dobre i bardzo dobre dzieła sztuki, jak np. słynne złotnictwo, zegarmistrzostwo czy intarsja (>>>). 

Pomimo dużego dziś nagromadzenia w Toruniu zabytków architektury i sztuki trzeba pamiętać, że jednak wiele wyjątkowych obiektów już dziś nie istnieje, jak np. Dwór Artusa, 5 gotyckich kościołów, mnóstwo bram miejskich, baszt, 2 barbakany i in. (>>>).

 

 

W całym okresie swej przedrozbiorowej historii Toruń stanowił nie tylko jedno z kilku największych i najbogatszych miast, ale również był dużym i szeroko oddziałującym centrum życia umysłowego i twórczego. W czasach krzyżackich szczególnie słynące z wysokiej wartości artystycznej były toruńskie witrażownictwo, złotnictwo, rzeźba i malarstwo osiągające prawdziwie europejski poziom. Wtedy też wysokim poziomem odznaczała się toruńska szkoła miejska zorganizowana jak wszystkie takie placówki w miastach hanzeatyckich; działali tu wybitni uczeni, jak np. Konrad Gesselen (1409-1469), a torunianie po ukończeniu tej szkoły często studiowali na uniwersytetach europejskich osiągając później wysokie stanowiska, jak np. Albert Schroter (przed 1392-1438), Silvester Stodewescher (1405-1479), Lucas Watzenrode (1447-1512) czy Mikołaj Kopernik (1473-1543). Rozwijało się też dziejopisarstwo (np. Hieronim Waldau, Liborius Nacker oraz franciszkański rocznik Annales Minorium Prussicorum).

Jednak najświetniejszy rozwój toruńskiego życia umysłowego miał miejsce w czasach Renesansu i Oświecenia (patrz: Toruń w czasach świetności), przede wszysktim za sprawą działającego tu szeroko słynnego Gymnasium Academicum - uczelni półwyższej, którą - bezskutecznie, niestety - próbowano przekształcić w 1595 r. w pełnoprawny uniwersytet. Działali tu liczni uczeni, których nie powstydziłyby się ówczesne renomowane uniwersytety. W czasach nowożytnych osiedlali się i tworzyli w Toruniu liczni artyści rozsławiając to miasto swoimi wyrobami i dziełami osiągającymi wysoki poziom, zwłaszcza w dziedzinie złotnictwa, zegarmistrzostwa, snycerki i intarsji. Działała bogata biblioteka publiczna i naukowa, a światli patrycjusze gromadzili swoje obszerne księgozbiory (zobacz: Dawne biblioteki toruńskie). Szczytowym osiągnięciem sztuki o treściach północnoeuropejskiego humanizmu protestanckiego (który dominował w Toruniu) i jednym z najwybitniejszych i najbardziej wyjątkowych dzieł renesansowych w skali Europy był, zniszczony niestety podczas szwedzkiego oblężenia w 1703 r., strop w Sali Senatu Ratusza Staromiejskiego.

Z kolei dokonania toruńskiego drukarstwa, piśmiennictwa i czasopiśmiennictwa renesansowego, barokowego i oświeceniowego są również na obszerne, niezwykle bogate i wczesne, wyróżniając Toruń wśród miast Rzeczypospolitej.

To właśnie Toruń stał sie jednym z pierwszych i najważniejszych ośrodków myśli wczesnooświeceniowej w Rzeczypospolitej, a ze środowiska toruńskiego (i gdańskiego) pochodziło wielu znakomitych oświeceniowych umysłów wpływających na rozwijającą się na główny ośrodek kulturalny epoki stanisławowskiej Warszawę w 2. poł. XVIII w., np. Michał Jan Hube (1737-1807), Ephraim Schröger (1727-1873), Krystian Bogumił Steiner (1746-1814), Samuel Bogumił Linde (1771-1847), Fryderyk Skarbek (1792-1866) i inni.

Szczególną rolę podtrzymywania polskiego życia umysłowego, naukowego i kulturalnego odegrał Toruń w czasach zaborów stając się, zwłaszcza w okresie po 1850 r. największym takim ośrodkiem na Pomorzu z jedyną polską instytucją naukową w tym regionie - Towarzystwem Naukowym oraz mnóstwem innych przedsięwzięć, w tym drukarskich. Podobną rolę kulturalno-naukowo-artystyczną realizował Toruń w okresie niepodległości odzyskanej po zaborach - w latach międzywojennych. Był wtedy Toruń nie tylko siedzibą władz województwa pomorskiego, ale również wielu instytucji, organizacji i twórców, jak np. Konfraterni Artystów, Konserwatorioum Muzycznego, Opery Pomorskiej, Orkiestry Symfonicznej, Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych i in. Od początku działalności Konfraternia podnosiła ideę utworzenia w Toruniu uniwersytetu, podejmowaną następnie przez inne toruńskie instytucje - Towarzystwo Naukowe, Instytut Bałtycki, Radę Zrzeszeń Naukowych, Artystycznych i Kulturalnych Ziemi Pomorskiej i inne środowiska. Wybuch II wojny światowej przerwał starania o powołanie uczelni akademickiej, co zrealizowano dopiero w 1945 r. organizując pierwszy w północnej Polsce uniwersytet. Dziś to właśnie Uniwersytet Mikołaja Kopernika jest jednym z największych ośrodków wpływających na kreowanie życia naukowego, artystycznego w Toruniu (patrz też: Kultura, Sztuka, Rozrywka).

► Mocą przywilejów kazimierzowskich z 1457 r. Toruń stał się miastem królewskim - podległym władzy królewskiej, ale jednak posiadającym niespotykaną w innych polskich miastach autonomię i samorządność. Ten status był zupełnie wyjątkowy i wyróżniał Toruń na tle pozostałych miast w Rzeczypospolitej w całym okresie jej istnienia (do rozbiorów).

► Udzielający Toruniowi tych przywilejów król Kazimierz Jagiellończyk był jednym z niemal wszystkich królów polskich odwiedzających Toruń. Jednocześnie był jedynym, który gościł tu niezwykle często, bo aż 16 razy. Wizyty te wiązały się przede wszystkim ze stosunkami polsko-krzyżackimi i z polsko-krzyżacką wojną 13-letnią (1454-1466), której Toruń był inicjatorem (>>>), jednym z głównych wspierających stronę polską oraz miejscem zakończenia wojny (II pokój toruński).

► Królowie polscy przybywali do Torunia przede wszystkim w celach politycznych, np. w sprawach polsko-krzyżackich, polsko-szwedzkich, polsko-rosyjskich, sprawach Prus Królewskich, przyjmowania hołdów wierności, podczas odbywanych w Toruniu obrad sejmów Rzeczypospolitej oraz sejmików Prus Królewskich, nierzadko przebywając z kilkumiesięcznymi wizytami. Patrz: Królowie polscy w Toruniu.

Łącznie w Toruniu odbyło się prawie 60 wizyt królewskich czternastu królów polskich.

Chociaż sama II wojna światowa nie poczyniła w Toruniu niemal żadnych zniszczeń w zabudowie, to jednak wprowadzona po jej zakończeniu w 1945 r. nowa - socjalistyczno-komunistyczna rzeczywistość zdegradowała i zmarginalizowała Toruń, czego nie doświadczyło żadne inne miasto polskie.

Po odzyskaniu niepodległości po rozbiorach Toruń w 1920 r. odzyskał, przynajmniej częściowo, swoją pozycję jednego z najważniejszych polskich miast, jaką cieszył się w całej swojej przedrozbiorowej historii (patrz: Toruń w czasach świetności). O ile bowiem w I Rzeczypospolitej Toruń posiadał wyjątkową pozycję prawno-ustrojową i gospodarczą jako jedno z największych, najbogatszych i autonomicznych miast, o tyle teraz - w II Rzeczypospolitej - nawiązaniem do tamtego statusu Torunia była jego funkcja stolicy jednego z najważniejszych województw Polski - pomorskiego, jedynego łączącego Polskę z morzem.

Jako stolica województwa pomorskiego w latach międzywojennych Toruń zaczął odrabiać swoją pozycję utraconą w czasach zaboru niemieckiego i Księstwa Warszawskiego. Rozpoczął się okres intensywnego rozwoju. Liczba jego ludności wzrosła ponaddwuktrotnie, powstały liczne ważne i prestiżowe instytucje jako czynnik miastotwórczy, zbudowano liczne gmachy użyteczności publicznej w dobrym stylu modernistycznym, rozbudowano system komunikacyjny łącząc rozerwane dotąd dzielnice wokół historycznego centrum.

Dzięki nowym inwestycjom budowlanym Toruń doczekał się wielu ciekawych realizacji modernistycznych, które reprezentowały wysoki poziom formy architektonicznej oraz stanowiły opozycję dla wszechobecnego gotyku i nowszego - pruskiego dziedzictwa miasta.

Toruń ponownie stał się dużym ośrodkiem kulturalnym z licznymi twórcami, artystami, instytucjami, np. Konserwatorium Muzycznym, Operą Pomorską, Orkiestrą Symfoniczną, Instytutem Bałtyckim, największymi zbiorami bibliotecznymi, muzealnymi, Pomorską Rozgłośnią Polskiego Radia - jedną z najsilniejszych w Polsce, i inymi, w tym licznymi tytułami prasowymi.

W dwudziestoleciu międzywojennym nasze miasto było nie tylko centrum administracyjnym, ale też ważnym i dużym ośrodkiem wojskowym (z prawie 30 jednostkami organizacyjnymi wojska polskiego). Obecność żołnierzy była widoczna w codziennym życiu Torunia. Tu umiejscowiono m.in. Dowództwo Okręgu Korpusu nr VIII - jednego z 10 okręgów wojskowych w Polsce. W mieście stacjonowały też liczne jednostki różnych rodzajów wojsk. Istniejące od 1912 r. lotnisko toruńskie było jednym z największych przedwojennych lotnisk wojskowych w kraju. W pobliżu, przy dzisiejszej ul. Balonowej, znajdowała się hala z balonami napełnianymi gazem. Działało tu także Centrum Szkolenia Artylerii, a w Koszarach Racławickich  mieściła się Szkoła Podchorążych Marynarki Wojennej.

Cały czas podejmowano działania w celu uruchomienia uniwersytetu, czego realizację przerwał wybuch II wojny światowej. Wojna ta na długie dziesięciolecia nie tylko przerwała szybki rozwój Torunia, ale nawet zdegradowała go w wyniku powojennych zmian. W 1945 r. bowiem nowa rzeczywistość komunistyczna w Polsce stała się doskonałą okazją do realizacji przez Bydgoszcz skutecznych starań o przeniesienie z Torunia siedziby województwa. Starania te miały podłoże politycznej walki o władzę pod pretekstem posiadania właściwych zasobów siły robotniczej Bydgoszczy, sprzyjających rządzącej partii komunistycznej. Toruń utracił zatem najważniejszy w systemie centralnego zarządzania czynnik miastotwórczy - stołeczność wojewódzką - podstawowy wtedy czynnik rozwoju miast - wraz z którą do Bydgoszczy przeniesiono inne urzędy, instytucje wojskowe, kultury, nauki, mass media itp. oraz znaczenie i rangę miasta (więcej tutaj).