Toruń - miasto NAJ-pierwsze

Zawsze w historii wielkie miasta były bijącym sercem gospodarki, kultury, nauki. Zawsze wyznaczały trendy, tworzyły nowatorskie rozwiązania, zawsze były ośrodkami postępu i rozwoju. Zawsze ściągały do siebie twórcze i kreatywne umysły, zawsze stanowiły magnes dla przybyszów. Zawsze tu powstawały wielkie dzieła techniki i wielkie dzieła kultury i sztuki. Zawsze oddziaływały na mniejsze ośrodki. Taki też był Toruń od początku swego istnienia aż do rozbiorów Polski, czyli przez ponad pół tysiąca lat.

Dopiero okres zaborów przynosi kres wielkiego miasta pruskiego - upadek Torunia.

 

► Założenie Torunia miało wielkie znaczenie w dziejach Pomorza, Polski i całej Europy środkowo-wschodniej.
Lokowany w ramach kolonizacji niemieckiej Toruń był na tych ziemiach pionierem władzy samorządowej i  najważniejszym ośrodkiem kształtowania się poczucia tożsamości stanowej mieszczaństwa. Razem z lokacją Torunia i Chełmna w 1233 r. pojawił się zachodni, nowoczesny model miasta, różniącego się od grodów w sensie prawnym i gospodarczym (zobacz: Miasta Ziemi Chełmińskiej).

Fakt ten był też jednym z uznanych kryteriów wpisania Torunia na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO: 

► Toruń był pierwszym ośrodkiem założonym przez Krzyżaków sprowadzonych w 1231 r. do Polski - na Ziemię Chełmińską. Stał się bazą wypadową do podboju pogańskich Prusów i stworzenia tu potężnego państwa krzyżackiego. Z kolei nadanie w 1233 r. Toruniowi praw miejskich spowodowało, że Toruń (wraz z Chełmnem) stał się pierwszym miastem na Pomorzu. Paradoksalnie Toruń był również pierwszym miastem, które wznieciło powstanie przeciw Krzyżakom (zobacz: Toruń buntuje się przeciwko Krzyżakom), doprowadzając w konsekwencji do likwidacji państwa krzyżackiego.

► Również toruński zamek to pierwsza krzyżacka forteca na Pomorzu i w Prusach.

► Najstarsza mennica w państwie krzyżackim znajdowała się w Toruniu. Jednocześnie była ona nie tylko jedyną najstarszą, ale też jedyną nieprzerwanie działającą w całym państwie krzyżackim. Później stała się mennicą miejską (Toruń posiadał wydane przez króla Kazimierza Jagiellończyka wyjątkowe uprawnienia wybijania monet miejskich toruńskich z prawem obiegu w całej Rzeczypospolitej >>>) działającą z przerwami aż do 1766 r. Była to więc jedna z niewielu najdłużej działających mennic w Europie środkowej i świadcząca o wyjątkowej randze Torunia.

► Toruńskie mury obronne są najstarszymi miejskimi murami obronnymi jakie powstały na ziemiach polskich. Wyróżniają się też swoją potężną, rozbudowaną formą w postaci podwójnej linii (od płd.-zach. nawet potrójnej), wzmocnionej ponad 50 basztami oraz przynajmniej 13 bramami; wszystko to sprawiało, że Toruń jako niezwykle ważny i duży ośrodek militarno-obronny i duże miasto w ogóle, był jednym z najbardziej ufortyfikowanych i najbardziej obronnych miast na ziemiach polskich.

Ponadto o wielkości Torunia świadczy też fakt, że liczbą bram i baszt przewyższał inne miasta, jak Kraków, Poznań, Warszawa czy Lwów.

► Toruń był pierwszym miastem na obecnych ziemach polskich posiadającym w swoim - a nie władzy zwierzchniej - władaniu ważny element gospodarki świadczący o swojej sile ekonomicznej i o niezależności - sukiennice (dom kupiecki), podczas gdy np. Kraków, Wrocław i wiele innych miast na terenie Niemiec dopiero z czasem wykupywało te urządzenia targowe z rąk suwerena. Godny podkreślenia jest też fakt, że przez okres 38 lat Toruń był jedynym miastem w państwie krzyżackim, które uzyskało przywilej na posiadanie takiego domus mercatoria.

► Wieża ratuszowa w Toruniu to najstarsza wieża tego typu na terenie środkowej i wschodniej Europy.

► Pierwsze organy muzyczne na Pomorzu powstały w Toruniu ok. 1343 r. we franciszkańskim kościele Mariackim.
Również w Toruniu znajdują się zachowane się do dziś dwa najstarsze takie instrumenty w Polsce - manierystyczne organy w Kościele Mariackim oraz w Kościele św. Jakuba.

► Pierwszą najbardziej monumentalną budowlą gotycką na wschód od Łaby, stosującą nowatorskie rozwiązania architektoniczne i otwierającą nową epokę w architekturze tej części Europy jest toruński kościół Mariacki. To świadczy o ogromnym wpływie Torunia na kształtownaie się kultury i sztuki na tym obszarze (zobacz: Architektura Torunia).

 

► W okresie swej pierwszej świetności, tj. w średniowieczu, Toruń był nie tylko jednym z największych miast Europy środkowej, jednym z największych ośrodków handlowych, militarnych, ale również największym ośrodkiem kultury i sztuki w państwie krzyżackim (zobacz: Zabytki sztuki toruńskiej). Wśród wielu do dziś zachowanych wybitnych i najlepszych artystycznie dzieł sztuki toruńskiej, szczególnie w skali światowej wyróżnia się swoim artyzmem Piękna Madonna Toruńska; od 1945 r. również najwyżej notowana na liście polskich strat wojennych.

► Na wieży Ratusza Staromiejskiego w Toruniu zawisł pierwszy w państwie krzyżackim zegar mechaniczny. Tym samym obok zegara wrocławskiego to drugi najstarszy mechanizm zegarowy na obecnych ziemiach polskich.

► Pierwsze barbakany na obecnych ziemiach polskich zostały zbudowane w Toruniu (barbakan Starotoruński oraz Chełmiński >>>). Toruń jako jedyne miasto posiadał dwa barbakany typowe usytuowane przed bramami miejskimi oraz kolejne trzy przedbramia, z których szczególnie rozbudowaną formę quasi barbakanu posiadała Brama św. Jakuba. Przebywający kilkakrotnie w Toruniu król Jan Olbracht tak zafascynowany był tymi budowlami i ich możliwościami obronnymi, że w 1498 r. zlecił budowę „takowej fortalicji” w Krakowie. Osobiście położył tam kamień węgielny pod budowę i przekazał na ten cel 100 grzywien.

► Toruńska Rada stanowiła sąd wyższy (jus superius) dla wszystkich miast założonych na prawie chełmińskim. Miasta, w tym np. Warszawa, Olsztyn, Płock, kierowały zapytania prawne do Rady Miasta Torunia celem dokonań rozstrzygnięć w zgodzie ze wzorcem chełmińskim różnorodnych kwestii natury proceduralnej i majątkowej. 

► Największy średniowieczny dzwon w Polsce powstał w Toruniu. Słynny Tuba Dei od 1500 r. wisi na wieży kościoła Świętojańskiego na Starym Mieście, a do czasu odlania wawelskiego Zygmunta był największym dziełem sztuki ludwisarskiej.

Z kolei dwa inne wielkie dzowny toruńskie - pochodzące z kościoła św. Jakuba na Nowym Mieście - zrabowane przez Szwedów 1703 r. są dziś dumą Szwecji jako największe dzwony w tym państwie; zobacz: dzwon Thornan.

► Najdłuższy stały most rzeczny w Polsce znajdował się od 1500 r. na Wiśle w Toruniu. Jednocześnie był to drugi po krakowskim stały most wiślany w całym Królestwie Polskim (zobacz: Most króla Jana Olbrachta).
W jego konstrukcji znajdowało się wieszarowo-zastrzałowe przęsło wielkiej, prawie 55-metrowej rozpiętości, będące „najdłuższym przęsłem XVII-wiecznej Europy”, które pomierzył, opisał i narysował słynny angielski podróżnik Peter Mundy (1597-1667).

► Toruń jako jedno z pierwszych miast polskich posiadał od XVI w. i sam współrealizował stałe, dalekosiężne połączenia pocztowe z innymi miastami. Tutaj też powstała jedna z pierwszych posthalterni - królewskich stacji pocztowych.

 

► Początki drukarstwa toruńskiego sięgają 1568 r., a więc wcześniej niż w Warszawie, Poznaniu i należą do najstarszych na ziemiach polskich. Pierwsza drukarnia mieściła się w Dworze Artusa, została założona przez S. Reissa, sprowadzonego przez Erazma Glicnera z Lipska. Swoją, rok tylko trwającą działalność, zaczęła od wydrukowania traktatu Glicnera. Po wydrukowaniu sześciu druków, w 1569 r., nie przynosząc spodziewanych zysków, drukarnia została zamknięta. Kolejna, trwale działająca przez kilka nastęnych stuleci była drukarnia związana z toruńskim sławetnym Gimnazjum Akademickim.

► Jedno z najstarszych w Polsce muzeów (Museaum) powstało w Toruniu. Wiele gromadzonych tam obiektów zachowało się do dzś.

 

► Najstarsza publiczna biblioteka miejska w Rzeczypospolitej została założona w 1594 r. w Toruniu - Bibliotheca Scholae Thorunensis / Bibliotheca Publica Mariana była jednocześnie biblioteką akademicką i publiczną. Szybko stała się liczącą biblioteką w skali kraju, znaną również zagranicą. Dziś jej zbiory stanowią dziś najcenniejszy fragment zasobów Książnicy Kopernikańskiej.
Powstanie biblioteki publicznej w Toruniu wpisywało się i było zgodne z aktualnym duchem dominujących w XVI-wiecznej Europie prądów kulturalnych i ideowych renesansu i reformacji; biblioteki miejskie były wtedy instytucjami o wysokich walorach kulturotwórczych, na które pozwolić sobie mogły tylko zamożne miasta. 
Według współczesnych świadectw biblioteka toruńska dorównywała najsławniejszym i największym księgozbiorom europejskim.

► Marmurowe popiersie Mikołaja Kopernika stojące dziś w kaplicy Kopernikowskiej w toruńskiej Katedrze Świętojańskiej jest najstarszym na świecie pomnikiem Mikołaja Kopernika.
Tymczasem najstarszą formą upamiętnienia wielkiego astronoma wszech czasów jest tablica epitafijna z końca XVI w. umieszczona również w toruńskim kościele Świętojańskim.

► Toruński ośrodek naukowy w postaci słynnego Gymnasium Academicum skupiał wielu wybitnych astronomów, wśród których był rektor Heinrich Schaevius (1621-1664), który wygłosił - w czasie umieszczenia De Revolutionibus... Kopernika na Indeksie Ksiąg Zakazanych - jedną z najodważniejszych w skali całej Rzeczypospolitej wypowiedzi popierających heliocentryzm.

 

► Podejmowane w XVIII w. w Toruniu publikacje wydawnictw periodycznych należały do najwcześniejszych i najbardziej udanych takich przedsięwzięć na terenie całej Rzeczypospolitej. Toruńska produkcja czasopiśmiennicza, czyniła z miasta jeden z głównych ośrodków inicjatyw naukowo-kulturalnych w Polsce.

► Rabin toruński, Hirsch Zwi Kalischer (1795-1874) był jednym z pierwszych, który wystąpił z ideą kolonizacji Palestyny, zapoczątkowując tym ruch syjonizmu dążący do stworzenia państwa żydowskiego w Palestynie.

► Toruński malarz Marian Jaroczyński (1819-1901) jeszcze przed powstaniem wielkch i sugestywnych kompozycji Jana Matejki stworzył monumentalne dzieło Traktat Toruński przedstawiające moment zawarcia doniosłego dla historii Polski II pokoju toruńskiego. Dzieło to miało pełnić szczególną rolę "ku pokrzepieniu serc" w tamtych czasach zaboru, podtrzymując świadomość i uczucia patriotyczne polskie. 

► Jedyną polską instytucją naukowo-badawczą w Prusach pod zaborem niemieckim (pruskim) było Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Jednocześnie to jedna z najstarszych instytucji naukowych działających w Polsce nieprzerwanie do dziś.

► Największą polską epopeję narodową - Pana Tadeusza Adama Mickiewicza po raz pierwszy na ziemiach polskich wydrukowano w Toruniu. Działo się to w okresie zaborów, w czasie kiedy Toruń stanowił największy na Pomorzu ośrodek polskości i polskiej działalności narodowej i patriotycznej.

► Pierwsza polska oficerska szkoła marynarki wojennej działała w okresie między I a II wojną światową w Toruniu (>>>). Oprócz szkolnictwa w Toruniu mieściły się także inne oddziały Marynarki Wojennej, nadające Toruniowi tego okresu swoisty koloryt.

► Pierwszą na Pomorzu rozgłośnię Polskiego Radia utworzono w Toruniu; jednocześnie była drugą w Polsce pod względem mocy po stacji Warszawa-Raszyn.

► To w Toruniu powstał pierwszy w północnej Polsce uniwersytet, dziś zaliczany do największych i najlepszych polskich szkół wyższych. Tymczasem pierwsze starania o założenie uniwersytetu podejmowano w Toruniu już w 1595 r.

► Jednym z największych przedsięwzięć podjętych z okazji Międzynarodowego Roku Kopernikowskiego była budowa miasteczka akademickiego na Bielanach w Toruniu. Tym samym jest to pierwszy w Polsce kampus akademicki oparty bezpośrednio na wzorcach zachodnich, którego architektura cechuje się dobrym poziomem modernizmu, a cały układ przestrzenno-urbanistyczno-architektoniczny oparty jest na konkretnych założeniach. Kampus UMK jest jedyną w swoim rodzaju realizacją nie tylko w Toruniu, ale także w Polsce; Międzynarodowe Stowarzyszenie Planistów i Urbanistów z Holandii w latach 90. XX w. uznało go za najwybitniejsze dzieło późnego modernizmu w całej Europie Środkowej.

► Pierwszym w Polsce od 1939 r. całkowicie od podstaw wybudowanym obiektem muzealnym służącym prezentacji najnowszej sztuki jest toruńskie Centrum Sztuki Współczesnej "Znaki Czasu".

 

► Do 2011 r. działała w Toruniu najstarsza nieprzerwanie funkcjonująca apteka na świecie (>>>). Przetrwała wiele różnych systemów politycznych, zwierzchności państwowych, okresów konfliktów zbrojnych, nacjonalizacji. Poległa jednak po 622 latach nieobroniona przez władze miejskie w czasach szczególnej dbałości o spuściznę historyczną i zachowanie pamiątek przeszłości, po 14 latach wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.