Przez wiele ostatnich-powojennych dziesięcioleci działalność żeglugi śródlądowej w Polsce została przez władze zarzucona i zaniedbana. Transport rzeczny towarowo-handlowy praktycznie zanikł, co doprowadziło do zmiany przeznaczenia lub likwidacji wielu nadrzecznych portów.

W Toruniu jest to szczególnie jaskrawo widoczne: miasto, dla którego zawsze w historii port i handel drogą wodną miały znaczenie wręcz podstawowe, i które od zawsze było jednym z największych nadrzecznych hanzeatyckich ośrodków portowych, do którego docierały w średniowieczu nawet statki morskie, którego rzesze kupców prowadzili bezpośredni handel drogą morską, i które to cały swój dobrobyt i dzisiejsze niezwykle cenne dziedzictwo zbudowało dzięki korzyściom nadwiślańskiego położenia, zostało decyzjami państwowymi pozbawione portu towarowego (wyposażonego też w bocznicę kolejową usprawniającą przywóz i wywóz ładunków) po ponad siedmiu stuleciach - w latach 60. XX w. (zobacz: Likwidacja portu - degradacja Torunia).

Kolejny z toruńskich portów - Port Drzewny z 1909 r., posiadający basen portowy o długości prawie 2 km, najdłuższy w kraju, wyłączono z wykorzystywania jako bazę żeglugi w 1962 r. i służy obecnie jako akwen rekreacyjno-turystyczny. Jedynie trzeci z portów toruńskich - Port Zimowy - funkcjonuje nadal zgodnie ze swoim pierwotnym przeznaczeniem, służąc jako miejsce postoju holowników i barek, odbywają się tu też przeglądy i remonty pływających po rzece statków.

Jednak obecnie nie ma w Toruniu portu handlowego, i - co gorsza - najnowsze plany wojewódzkie i rządowe nie zakładają odtworzenia takiego, skazując Toruń na brak perspektyw powrotu do korzeni i odbudowy swojej przedrozbiorowej rangi jako Królowa Wisły.

 

 

 

-  pisał w 1928 r. Jan Grabowski (1882-1950). 

Dziś jednak słowa jego są już niestety nieaktualne. Nie tylko z przyczyny całkowitego zaniechania żeglugi i handlu wiślanego w okresie PRL, ale przede wszystkim wobec realizujących się od 2017 r. planów odtworzenia tej żeglugi z całkowitym pominięciem Torunia. W ten sposób, przy biernej postawie władz i prezydenta Torunia, toruński Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego z marszałkiem Piotrem Całbeckim oraz rząd polski z premierami Beatą Szydło oraz Mateuszem Morawieckim programując odbudowę żeglowności i transportu wiślanego skazują na degradację Toruń, wcale nie bacząc na jego tradycje i przeszłość oraz na współczesne możliwości; degradują ten Toruń, który powstał dzięki Wiśle i który - przede wszystkim - był przez stulecia największym portem wiślanym (np. w 1935 r. przeładunek w porcie toruńskim stanowił aż 80% ogólnego tonażu przewozów środlądowych Polski), zwanym Królową Wisły (zresztą Toruń w ogóle był zawsze przed rozbiorami  jednym z największych miast Europy środkowej i Polski). Pozbawiają go teraz jakiegokolwiek portu rzecznego planując jednocześnie budowę ogromnego węzła multimodalnego (łączącego transport kołowy, rzeczny i kolejowy) w niedalekiej Bydgoszczy. Najpomyślniejszego rozkwitu Torunia już nie będzie, bo klucz Wisły i morza odebrano Toruniowi i przekazano najbliższemu konkurentowi - Bydgoszczy.

 

 

 

Od początku swojego istnienia Toruń, leżąc nad Wisłą związany był z wodą. Wręcz jego niesłychanie dynamiczny rozwój i dobrobyt uzależniony był od wody - od kontaktów gospodarczych i kulturalnych, które możliwe były dzięki wodzie - Wiśle i Morzu Bałtyckiemu. To właśnie tymi drogami wodnymi torunianie żeglowali swoimi statkami i w ramach potężnego związku hanzeatyckiego prowadzili ożywione bezpośrednie kontakty z miastami północnej Europy, od Londynu przez Flandrię, Skandynawię i północne Niemcy.

To właśnie przynależność Torunia do związku hanzeatyckiego już przed 1280 r. zdeterminowała rangę Torunia jako wielkiego ośrodka międzynarodowej wymiany handlowej, zwłaszcza w XIII, XIV i XV w. (zobacz: Toruń - Hanzeatyckie emporium). W tych stuleciach głównymi pośrednikami w stale rosnącej wymianie towarowej ziem polskich z zachodem Europy był Toruń, Kraków i od XIV w. Gdańsk.

Nad Wisłą w Toruniu znajdował się ruchliwy port, który miał szczególnie duże znaczenie do czasu, aż w końcu XIV w. roli największego pośrednika handlowego Polski z Europą zachodnią nie przejął Gdańsk. Nadal jednak Toruń żył z wymiany handlowej dokonywanej drogą Wisły - w czasach nowożytnych, zwłaszcza w "złotym wieku" XVII w. w strukturze spławianych towarów największy udział miało zboże i sól. Toruń wtedy był jednym z największych w Polsce, a na północny największym, dostawcą zboża do Gdańska.

Od średniowiecza w dół rzeki spławiano nie tylko zboże, ale i inne towary: ołów z okolic Olkusza, miedź z Górnych Węgier, drewno, smołę, miód, wosk, potaż, futra; w każdym z tych towarów ogromny udział mieli kupcy toruńscy (jednym z podstawowych towarów eksportowych, który stał się źródłem bogactwa i znaczenia kupców toruńskich i krakowskich była miedź węgierska; zobacz: "Miedziowiec" toruński). W górę rzeki transportowano bardzo często śledzie, korzenie, drogie wyroby rzemieślnicze, sukno flandryjskie i angielskie zakupywane następnie przez szlachtę w Gdańsku i w Toruniu.

 

To właśnie nadwiślańskie położenie Torunia gwarantowało sukces tego miasta, które już w XIV w. licząc ok. 20 tys. mieszkańców należało do wąskiego grona największych i najbogatszych miast w Europie środkowej i następnie utrzymało rangę miasta potężnego aż do rozbiorów i końca państwa polsko-litewskiego (zobacz: Królowa Wisły - Toruń w czasach świetności).

Hanzeatyccy kupcy toruńscy - wielcy hurtownicy - prowadząc wymianę handlową wieloma towarami obracali astronomicznymi sumami, np. w przededniu wielkiej wojny polsko-krzyżackiej (1409-1411) zakończonej pierwszym pokojem toruńskim dokonywali transakcji handlowych na łączną kwotę 114 746 grzywien rocznie, podczas gdy roczny dochów Królestwa Polskiego wynosił wtedy ok. 70 000  grzywien.

Dzięki tym sumom powstawały dzieła sztuki i architektury dziś stanowiące o wyjątkowości zabytów toruńskich i Torunia w ogóle.

Również dzięki tym sumom był Toruń w stanie unieść ciężar wypowiedzenia posłuszeństwa Krzyżakom, zwrócenia się pod berło króla polskiego i następnie finansować jego 13 lat trwającą wojnę z Krzyżakami, której rezultatem było odzyskanie przez Polskę Pomorza Nadwiślańskiego i dostępu do morza (zobacz: Toruń buntuje się przeciwko Krzyżakom).

Dziś po dawnym ruchliwym i gwarnym porcie toruńskim niestety nie ma już śladu. W jego miejscu w latach 70. XX w. powstały bulwary nadwiślańskie - jedno z najbardziej ulubionych miejsc spacerów i rekreacji torunian i turystów, ciągnące się na długości 2 km wzdłuż historycznego centrum Torunia. Również dziś nie ma śladu po dawniej ożywionym ruchu na Wiśle. Nadal można wprawdzie dopłynąć do Torunia międzynarodowymi drogami wodnymi (nr E40 łączącą Bałtyk (Gdańsk) z Morzem Czarnym oraz nr E70 z Rotterdamu, Dortmundu i Berlina z jednej strony i z Kłajpedy z drugiej), to jednak nie mają ona dużego znaczenia gospodarczego i transportowego. Toruń posiada cztery porty rzeczne i odpowiednią infrastrukturę dla żeglugi turystycznej, jednak trudno zrozumieć dlaczego niegdyś jedno z największych portowych miast nadwiślańskich obecnie nie pełni żadnej roli portu handlowego.

 

Czy wiesz, że położenie i rozplanowanie Starego Miasta założonego w XIII w. było całkowicie podporządkowane idei lądowego i rzecznego transportu? Na całej długości Wisły tylko jedno jedyne miasto ma plan związany integralnie z linią brzegu i jego funkcją lądowo-wodnego transportu, "miasto jak z rąbka wywinął osobne, na wszem ozdobne" - pisał o Toruniu urbanista inż. Ignacy Tłoczek w 1971 r.

 

Dzięki temu, że Toruń założono jako nadwiślańskie miasto portowe, ma ono do dziś charakterystyczny dla miast portowych układ ulic. Związki toruńskiego handlu od samego początku oparte na Wiśle i Bałtyku spowodowały, że ulice biegnące prostopadle do nadwiślańskiego nabrzeża portowego są szersze (mają ok. 16-19 m) i przez to hierarchicznie ważniejsze; liczne i szerokie ulice biegnące prostopadle do rzeki to typowe cechy średniowiecznego miasta portowego. W Toruniu warunki te spełniają ulice: Ducha św., Żeglarska, Łazienna, Mostowa. Wszystkie one ma formę szerokich jak na XIII-wieczne miasto arterii, wszystkie prowadzą na dawne nadwiślańskie nabrzeże portowe, wszystkie nadal otwierają się do niego gotyckimi bramami (z wyjątkiem Łaziennej rozebranej na pocz. 1900 r.).

W tej południowej-nadwiślańskiej części Starego Miasta powstały liczne spichrze i magazyny na różne towary, będące przedniotem wymiany handlowej-portowej. 

Znaczna szerokość toruńskich ulic jest nie często spotykana w miastach średniowiecznych, co stanowi kolejny element wyjątkowości.

► Zobacz też: Średniowieczne ulice i place Torunia

 

 

Zasadniczy wpływ na ukształtowanie rozplanowania Torunia miały dwie główne jego funkcje: przeprawa przez Wisłę i port. Siatka ulic miejskich, a zwłaszcza kierunki tras przelotowych zostały uzależnione od układu dawnych - przedlokacyjnych - szlaków, do dziś dobrze czytelnych w planie miasta. Z kolei szereg prostopadle prowadzących do Wisły ulic, zamkniętych u wylotu bramami, związany był z wybitnie handlowym nabrzeżem. Tędy po rozładowaniu statków rozprowadzano towary do poszczególnych domów i spichrzów. Reszta ulic miała znaczenie podrzędniejsze i uzupełniające.

 

Toruń już przed połową XIII w. pełnił rolę portu. Pomimo 200-kilometrowej odległości od Bałtyku zawijały tu statki morskie. Również wielu kupców toruńskich było właścicielami statków, a wg zachowanych wykazów z XIV w. wielkim handlem morskim w ramach związku hanzeatyckiego trudniło się aż 172 kupców toruńskich. Zyski z handlu dalekomorskiego były ogromne, sięgające czasem nawet 700%.

Dzięki dogodnemu położeniu Toruń rozwijał się niezwykle dynamicznie. Usytuowanie Torunia nad wielkim szlakiem wiślanym predysponowało Toruń najpierw do funkcji ośrodka handlowego między krainami położonymi w dorzeczu górnej i środkowej Wisły, a leżącymi przy ujściu rzeki. Toruń uzyskujący kolejne przywileje handlowe poszerzał zasięg swojego oddziaływania i zaplecza gospodarczego, osiągając już w XIII w. bezpośrednie kontakty nie tylko z całymi ziemiami polskimi, ale z Rusią, Węgrami. Jednocześnie uzyskał Toruń swobodne dojście do morza: książę pomorski Sambor przywilejem z 1252 r. zwolnił kupców toruńskich na obszarze jego księstwa od wszysktich ceł na towary przewożone lądem i wodą. Dzięki temu niezwykle ożywiony stał się handel Torunia z największymi miastami północno-zachodnimi, jak Lubeka, Brugia, Londyn, Gandawa i in. O szybkim rozwoju dalekosiężnego handlu toruńskiego świadczy budowa sukiennic już w 1259 r. Była to pierwsza, a przez okres 38 lat jedyna tego typu inwestycja w miastach państwa krzyżaskiego, stanowiąca ponadto wyłączność miejską. Już wkrótce stał się Toruń niemal głównym i wyłącznym pośrednikiem w olbrzymim handlu wymiennym między rynkami Europy wschodniej i zachodniej (zobacz: Toruń - wielkie emporium hanzeatyckie). Wielki handel, będący podstawą niezwykłego rozkwitu gospodarczego Torunia i nadający mu rangę emporium, opierał się przede wszystkim na Wiśle jako drodze wodnej. Stąd też słusznie nazywano ówcześnie Toruń Królową Wisły.

 

Toruńska dzielnica portowa rozwinęła się na obszarze między Wisłą a murami miejskimi Starego Miasta Torunia oraz między dwiema ujściowymi odnogami strugi Postolsk, które jednocześnie stanowiły nawodnienie fos miejskich. Obecnie Postolsk nie istnieje, a jego ujściowe odcinki lokalizować można przedłużając wirtualnie wschodnie i zachodnie - prostopadłe do Wisły - odcinki murów miejskich Starego Miasta.

W zachodniej części dzielnicy portowej, bezpośrednio nad Wisłą, tuż przy południowo-zachodniej części Starego Miasta leżało najstarsze przedmieście Torunia, wyrosłe jeszcze z przedlokacyjnej osady rybackiej, zwane Małymi Rybakami (zobacz: Rybaki) Tu stał m.in. otoczony swoim murem obronnym zespół klaszotu benedyktynek-cysterek z kościołem Ducha św. i szpitalem. Z kolei Wielkie Rybaki (zwane też Żabieńcem) leżały dalej na zachód, w obszarze między dzisiejszym wschodnim odcinkiem ul. Rybaki, Grodzą V a Wisłą. Były tu zagrody rybackie, flisackie, młyn wodny (Żabi Młyn; Froschmühle) oraz wiatraki, a także od XV w. cegielnie, wapiennik (zobacz: Dawne cegielnie toruńskie). 

Rozwijające się intensywnie w dzielnicy portowej osadnictwo i zabudowa wprost związane były z portem.

Toruń w średniowieczu posiadał własną stocznię, zlokalizowaną w okolicach dzisiejszej ul. Warszawskiej. Powstawały w niej barki, szkuty, tratwy, różnego rodzaju statki.

 

Nabrzeże portowe zajmowało fragment nad Wisłą przed południowym odcinkiem murów obronnych Starego Miasta Torunia (Nowe Miasto Toruń odsunięte było od Wisły i pozbawione do niej dostępu, co spowodowało, że miało ono charakter rzemieślniczy, a nie handlowy). Mieścił się tu port wraz ze wszystkimi swoimi urządzeniami - ok. 200-metrowej długości drewniany pomost wyładunkowy dla statków, żuraw oraz magazyny portowe.

 

Widok toruńskiego żurawia portowego od północnego-zachodu. Rys. G. F. Steiner, 1. poł. XVIII w.

 

 

Na południowy-zachód od Bramy Żeglarskiej zbudowano infrastrukturę dla obróbki sprowadzanego z Flandrii sukna - naprężalnię, postrzygalnię. W średniowiecznym Toruniu handel suknem stanowił bowiem bardzo ważny element rozwoju miasta jako ośrodka handlowego o europejskim znaczeniu, a kupcy sukienni należeli do najbogatszych przedstawicieli patrycjatu toruńskiego i wchodzili w skład Rady miejskiej. Sukiennice toruńskie na Rynku Staromiejskim były z kolei jednym z najstarszych takich domów handlowych. Budowa w Toruniu takiego obiektu jest doskonałym świadectwem rozwijającego się już przed połową XIII w. toruńskiego handlu dalekosiężnego, w tym przypadku handlu suknem flandryjskim, dostarczanego do portu toruńskiego drogą morską i Wisłą (zobacz: Jak powstały toruńskie sukiennice).

 

W sąsiedztwie stało też kilka drewnianych spichrzy. Jednak w związku z ich kulkukrotnymi pożarami, stanowiącymi zagrożenie dla gęstej tutejszej zabudowy, Rada miejska wydała zakaz budowy nowych i remontu starych spichrzy, które od pocz. XIV w. zaczęto wznosić już w cegle i w obrębie murów miejskich (zobacz: Spichrze).

W średniowieczu w pobliżu żurawia znajdowała się też rzeźnia oraz dwie łaźnie miejskie przed bramą Łazienną. Po 1330 r. jedna z nich została znacznie rozbudowana, zajmując łącznie aż pieć parceli.

Z kolei porzed bramą Mostową znajdowała się przeprawa przez Wisłę - początkowo prom, następnie od 1419 r. most łyżwowy, a od 1500 r. most stały, drugi na Wiśle po moście krakowskim, wybudowany moca przywileju, jaki otrzymał Toruń od króla Jana Olbrachta (zobacz: Most króla Jana Olbrachta).

 

Najwięsze zmiany w toruńskiej dzielnicy portowej zaszły w 2. poł. XIX w., kiedy Toruń stał sie pruską twierdzą I stopnia (zobacz: Twierdza Toruń). W miejscu rozebranego jeszcze przez Szwedów w 1656 r. zespołu klasztoru i kościoła Ducha Św. zbudowano gmach Koszar Racławickich wraz z umocnieniami.

 

 

W 1888 r. powstała bocznica kolejowa prowadząca od dworca Toruń Miasto do portu, a 10 lat później przedłużono ją dalej na zachód, do Portu Zimowego, gdzie od 1888 r. istniała też stocznia rzeczna.

Około 1900 r. rozebrano średniowieczną Bramę Łazienną. Cały brzeg Wisły przy Starym i Nowym Mieście został wyłożony i umocniony kamieniami. Powstały tu specjalne platformy dla portowych dźwigów mechanicznych oraz w kilku miejscach kamienne schody prowadzące wprost do wody.

 

 

Dwór Artusa spełniał ważną rolę w kontaktach z szerokim światem. Tutaj kupcy wymieniali tak ważne w tym zawodzie informacje, bowiem handel opierał się na osobistych kontaktach i wzajemnym zaufaniu partnerów. Spotkania przy piwie (które serwowano bez umiaru) i muzyce stwarzały więc znakomite podstawy rozwoju toruńskiego handlu morskiego i lądowego dalekosiężnego. Tu można było dowiedzieć się wszystkiego, co działo się w Europie.

Położony w Rynku, w samym centrum Torunia, tuż koło Ratusza Staromiejskiego, był centralnym punktem życia towarzyskiego i politycznego, a poniekąd również religijnego, tu organizowano ważniejsze uroczystości miejskie i państwowe, tu zbierali się członkowie bractw-Ław zjednoczonych ideologią odwołującą się do postaci króla Artura (Artusa).

 

Kaplica ta w średniowieczu fundowana i utrzymywana była przez toruńskich kupców hanzeatyckich (zobacz: Toruń: hanzeatyckie emporium) zrzeszonych w Bractwie Kupieckim Najświętszej Marii Panny, utrzymujących kontakty handlowe z Europą zachodnią poprzez drogę wodną - wiślaną i morską, posiadających własne statki. W Europie od dawna św. Mikołaj patronuje obiektom sakralnym w miastach portowych, związanych z handlem morskim i żeglugą. Nie mogło zatem zabraknąć tego patrona w Toruniu, mieście które w czasach swojej świetności było jednym z najważniejszych portowych i handlowych ośrodków w Europie Środkowej (zobacz: Toruński port wiślany).

 

W kościele Świętojańskim swoje kaplice miały też inne środowiska-bractwa związane z zajęciami żeglugowymi i portowymi: w nawie północnej kaplica zachodnia (św. Barbary) poświęcona była bractwu szyperskiemu, a kaplica sąsiednia (św. Józefa) bractwu tragarzy i mierniczych zbożowych.

 

Kaplica św. Barbary w toruńskiej katedrze Świętojańskiej od średniowiecza była utrzymywana i dedykowana bractwu szyperskiemu. Godło cechu - mosiężna kotwica służy nadal jako świecznik. Św. Barbara jest też patronką szyprów, sterników, rybaków, a więc niebezpiecznych zawodów związanych z wodą. Obecnie znajdujący się tu dwukondygnacyjny ołtarz z obrazem św. Barbary został fundowany przez cech sternicki w 1632 r., w miejsce poprzedniego z lat 30. XV w. fundacji mieszczan toruńskich: Tilemanna von Allen i Hermanna Palzotha.
U jego stóp od 2015 r. znajduje się relikwiarz z relikwiami bł. Jana z Łobdowa - związanego z Toruniem franciszkanina, zmarłego w 1264 r., patrona flisaków i żeglarzy.

 

To unikatowej treści malowidło gotyckie z lat ok. 1433-1450 w nawie głównej toruńskiego kościoła Mariackiego przedstawia statek unoszący się na spienionych falach, pełen pasażerów walczących w trakcie żeglugi z różnymi monstrami i stworami fantastycznymi - Meluzyną, syreną, rybą-biskupem, Dzikim Mężem. Tematyka związana jest oczywiście z toruńskimi intensywnymi kontaktami utrzymywanymi w średniowieczu drogą morską przez Bałtyk i Morze Północne w ramach związku hanzeatyckiego z miastami Flandrii, Anglii, Skandynawii i północnych Niemiec.

 

Jest to osobliwy, dużych rozmiarów zegar, znajdujący się na wieży katedry Świętojańskiej, na jej południowej stronie - skierowany w stronę Wisły. Od XV w. odmierza czas ludziom rzeki i pracy dawnego portu.

Został wykonany najprawdopodobniej w 1433 roku (choć nikt nie potrafi dokładnie określić daty powstania), tj. po zakończeniu prac przy budowie wieży, i szczęśliwie zachował się do dziś.
Nazwa jego (łac. Digitus Dei - pol. Palec Boży) pochodzi od znajdującej się tu tylko jednej wskazówki - godzinowej, zakończonej dłonią z dwoma palcami wskazującymi na godzinę. Zegar nie pokazuje więc dokładnie minut.

 

Tzw. Czarny Krucyfiks ustawiony jest w kaplicy Krzyża Św. w kościele św. Jakuba na Nowym Mieście. Pochodzi  z ok. 1400 r.
Otoczony jest legendą i uznawany za cudowny. Szczególnym kultem cieszyła się figura wśród flisaków, którzy spławiając drewno Wisłą z południa Polski i z Rusi zatrzymywali się w Toruniu, będącym wtedy jednym z najwazniejszych miejsc etapowych i postojowych. Niektórzy z flisaków tu kończyli swoje transporty, inni je przejmowali.

 

Każdy flisak musiał zatrzymać się w Toruniu, a gospoda Pod Turkiem chętnie przyjmowała przybyszów. Ceremoniał pasowania młodych flisaków, którzy po raz pierwszy udawali się Wisłą, nosił nazwę frycowe i odbywał się właśnie w gospodzie flisaczej w kamienicy Pod Turkiem: każdy młody flisak musiał pokłonić się siedzącej na 1200-litrowej beczce wina Grubej Marynie i ucałować z czcią jej prawą stopę. Każdego flisaka z Toruniem musiało więc wiązać przynajmniej to, jedno wspomnienie.

Ze względu na korzystne położenie na szlaku wiślanym Toruń był od zawsze szczególnie związany także z flisactwem. Dzięki temu flisak do dziś jest jednym z symboli Torunia i wiąże się z tym miastem. W Toruniu rozwijała się unikatowa kultura ludzi wody – szyprów, kapitanów, rodzin szyperskich, żyjących, rodzących się i umierających na rzecznych statkach.
Grupa zawodowych flisaków ukształtowała się w Toruniu już w XIII w. W Toruniu - pierwszym krzyżackim mieście na wodnej drodze wiślanej z Królestwa Polskiego - przejmowali oni transporty rzeczne od kupców polskich. Najstarszy statut określający prawa i obowiązki flisackiej braci pochodzi z 1. poł. XIV w.

W średniowiecznym Toruniu flisacy zamieszkiwali jego południowo-zachodnie przedmieście nad Wisłą, zwane Małe Rybaki, które było jednym z bardziej rozwiniętych i wyspecjalizowanych przedmieść toruńskich. Flisem zajmowała się ludność z niskich warstw majątkowych, głównie ludność polska.

Flisactwo zanikło dopiero po II wojnie światowej.